در جوامع اسلامی، نهادهای آموزشی دینی نقشی اساسی در پرورش نسل‌های آینده دارند. این نهادها نه تنها به عنوان مراکز آموزشی، بلکه به عنوان پایگاه‌های فرهنگی و اجتماعی مهمی برای حفظ هویت اسلامی و ترویج ارزش‌های دینی شناخته می‌شوند. در این میان، «پسانترن ‌ها» (Pesantren) در اندونزی و «حوزه‌های علمیه» در ایران دو نمونه برجسته از این نهادها هستند که با وجود تفاوت ‌هایشان، در اهداف و ساختار کلی شباهت ‌هایی دارند. پسانترن‌ها، مدارس شبانه ‌روزی اسلامی دراندونزی، با ارائه آموزش‌‌های دینی و مهارت‌های کاربردی، دانش‌آموزان را برای زندگی در دنیای مدرن آماده می‌کنند. حوزه‌های علمیه ایران نیز با تمرکز بر علوم اسلامی و تربیت علمای دینی، به آموزش و پرورش مبلغان و رهبران مذهبی می‌پردازند.

تاریخچه و جایگاه پسانترن‌‌ها در اندونزی

پسانترن‌ها ریشه در تاریخ چند صد ساله اندونزی دارند و به عنوان مراکزی برای آموزش قرآن، حدیث، فقه و اصول اسلامی به نسل‌های جدید عمل کرده‌اند. در دوران استعمار هلند، پسانترن ‌ها نقشی حیاتی در مقاومت فرهنگی در برابر فشارهای استعماری و حفظ هویت اسلامی و فرهنگی جامعه اندونزی ایفا کردند. پس از استقلال اندونزی، پسانترن‌‌ها به عنوان نهادهای معتبر و پرطرفدار آموزشی و دینی، جایگاه خود را حفظ کرده و با توجه به نیازهای جامعه، برنامه‌های کاربردی و مهارتی مانند کشاورزی، صنایع دستی و آموزش‌های فنی و حرفه‌ای را نیز در برنامه‌های خود گنجانده‌اند. برای مثال، پسانترن "گوگوت" در یوگیاکارتا، یکی از قدیمی‌ترین و بزرگترین پسانترن‌ های اندونزی است که در قرن 18 میلادی تأسیس شد و علاوه بر آموزش‌های دینی، به فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی نیز می‌پردازد. این پسانترن با تأسیس بیمارستان، مدارس ابتدایی و متوسطه، و کارگاه‌های تولیدی، به توسعه جامعه محلی کمک می‌کند. پسانترن "دار الأمان" در جاکارتا نیز نمونه دیگری از پسانترن‌های مدرن است که برنامه‌های آموزشی متنوعی در زمینه‌های علوم اسلامی، زبان عربی، زبان انگلیسی، و علوم کامپیوتر ارائه می‌دهد. این پسانترن همچنین کارگاه‌های آموزشی در زمینه‌های خیاطی، نجاری، و تعمیر موتورسیکلت برگزار می‌کند تا دانش‌آموزان را برای ورود به بازار کار آماده کند.

ساختار و برنامه‌ های آموزشی در پسانترن‌ها

پسانترن‌ها ساختاری جامع و چندبعدی دارند که شامل زندگی شبانه‌روزی، آموزش‌های دینی و مهارت‌های کاربردی است. دانش‌آموزان، یا «سانتر‌ی‌ها»، به‌طور شبانه‌روزی در این مدارس زندگی می‌کنند و تحت راهنمایی و نظارت استادان دینی، به نام «کیایی‌ها»، به تحصیل و یادگیری مشغول هستند. این سبک زندگی به دانش‌آموزان این فرصت را می‌دهد که اصول و ارزش‌‌های اسلامی را در زندگی روزمره خود تجربه کنند و با یادگیری مهارت‌های اجتماعی، به شهروندانی مسئول و متعهد تبدیل شوند. کیایی‌ها علاوه بر تدریس، نقش رهبری معنوی و الگوی اخلاقی را برای سانتری‌ها ایفا می‌کنند. احترام به کیایی و پیروی از دستورات او از اصول اساسی زندگی در پسانترن است. برنامه‌های آموزشی پسانترن ‌ها شامل دروس دینی مانند قرآن، حدیث، فقه، تفسیر، عقاید و اخلاق اسلامی است. در دهه ‌های اخیر، با توجه به نیازهای جامعه و جهت آماده سازی دانش آموختگان برای زندگی دردنیای مدرن، این مدارس به ارائه آموزش‌های مهارتی نیز پرداخته‌اند. آموزش‌هایی همچون کشاورزی، صنایع دستی، کارآفرینی و علوم رایانه در پسانترن‌ها ارائه می‌شود تا دانش‌آموزان علاوه بر درک عمیق از اصول اسلامی، مهارت‌های لازم برای زندگی و مشارکت در جامعه را نیز کسب کنند.

شباهت‌‌های پسانترن‌ها با حوزه‌های علمیه ایران

• تأکید بر علوم اسلامی و تربیت اخلاقی: هر دو نهاد بر علوم اسلامی و تربیت اخلاقی تأکید دارند و هدفشان تربیت دانش‌آموزانی است که از اصول اسلامی و ارزش‌ های اخلاقی آگاهی کامل داشته و به آن‌ها پایبند باشند.
• زندگی شبانه‌روزی و محیط اسلامی: در هر دوسیستم، دانش‌آموزان به‌صورت شبانه‌روزی در محیط ‌های آموزشی زندگی می‌کنند که به آن‌ها امکان می‌دهد ارزش‌های دینی و اخلاقی را به‌طور عملی تجربه و در یک جامعه کوچک اسلامی زندگی کنند.
• نقش محوری استادان دینی به عنوان الگوهای معنوی: استادان دینی در هر دو نهاد، نقش الگوهای اخلاقی و معنوی را ایفا می‌کنند. این استادان نه‌تنها به تدریس دروس اسلامی می‌پردازند، بلکه با رفتار و منش خود، الگوهایی عملی برای دانش‌آموزان هستند.
• تربیت افرادی برای خدمت در جامعه: هدف مشترک هر دو نهاد، تربیت افرادی است که بتوانند در جامعه به‌عنوان رهبران دینی، مشاوران اخلاقی و فرهنگی و مبلغان اسلام فعالیت کنند.

تفاوت‌های اصلی بین پسانترن‌‌های اندونزی و حوزه‌های علمیه ایران

• تفاوت‌های مذهبی و فقهی: حوزه‌های علمیه ایران براساس فقه شیعه دوازده‌امامی و اصول اعتقادی شیعی فعالیت می‌کنند، در حالی که پسانترن‌ های اندونزی به فقه شافعی و اهل سنت متکی هستند.
• ترکیب آموزش دینی و مهارت ‌های کاربردی درپسا نترن ‌ها: حوزه‌های علمیه ایران عمدتاً بر علوم اسلامی و تربیت علمای دینی تمرکز دارند، اما پسانترن ‌ها با ترکیب آموزش‌ های فنی و حرفه‌ای، دانش‌آموزان را برای ورود به جامعه مدرن و مشارکت در عرصه‌های اجتماعی و اقتصادی آماده می‌کنند.
• نقش گسترده‌تر پسانترن‌ ها در توسعه اجتماعی و اقتصادی جامعه: پسانترن‌ها علاوه بر فعالیت‌های آموزشی، به‌عنوان مراکزی برای توسعه اقتصادی و اجتماعی نیز عمل می‌کنند. این مدارس از طریق اجرای پروژه‌های خیریه، برنامه‌های توسعه محلی و آموزش‌های شغلی به بهبود شرایط زندگی در مناطق کمتر توسعه‌یافته کمک می‌کنند.
• انعطاف‌پذیری و همگامی با نیازهای جامعه: پسانترن‌ها به دلیل انعطاف‌پذیری در برنامه‌های آموزشی، توانسته‌اند با نیازهای جامعه مدرن همگام شوند و آموزش‌های کاربردی متناسب با نیازهای جدید ارائه دهند.
• ساختار سازمانی: حوزه‌های علمیه ایران دارای ساختار سازمانی متمرکز و سلسله مراتبی هستند، در حالی که پسانترن‌ها اغلب به صورت مستقل و با مدیریت کیایی اداره می‌شوند و تنوع بیشتری در ساختار و برنامه‌های آموزشی دارند.

نقش اجتماعی و فرهنگی پسانترن‌‌ها در اندونزی

پسانترن‌ها به عنوان نهادهای آموزشی، اجتماعی و فرهنگی، نقش مهمی در تقویت هویت اسلامی و فرهنگی جامعه اندونزی ایفا می‌کنند. این مدارس با ارائه برنامه‌های توسعه محلی، فعالیت‌های خیریه و آموزش‌های شغلی به بهبود سطح زندگی و رفاه اجتماعی مردم کمک می‌کنند. پسانترن‌ها به دلیل تعامل نزدیک با جامعه محلی و پاسخگویی به نیازهای اقتصادی و اجتماعی، از محبوبیت و حمایت گسترده‌ای برخوردارند و به عنوان نهادهای اجتماعی معتبر و تأثیرگذار شناخته می‌شوند. آن‌ها به عنوان کانون‌‌های اجتماعی و مذهبی در مناطق خود عمل کرده و در رویدادهای مختلف اجتماعی و مذهبی نقش رهبری و هدایت را بر عهده دارند .پسانترن‌ها علاوه بر نقش دینی و اجتماعی، در شکل‌گیری هویت ملی اندونزی نیز تأثیرگذار بوده‌اند. در دوران مبارزه با استقلال اندونزی، پسانترن‌ها به عنوان پایگاه هایی برای ترویج وحدت ملی و تقویت هویت اسلامی اندونزیایی عمل کرده‌اند.

آن‌‌ها با تأکید بر ارزش ‌های مشترک اسلامی و ملی، به ایجاد همبستگی میان گروه‌های مختلف قومی و مذهبی در این کشور مبادرت ورزیدند. برای مثال، بسیاری از رهبران استقلال اندونزی، مانند احمد سوکارنو و محمد حاتا، از فارغ‌التحصیلان پسانترن ‌ها بودند. این رهبران با الهام از آموزه‌های اسلامی و تجربیات خود در پسانترن‌ها، برای استقلال و وحدت ملی اندونزی تلاش کردند  همچنین بسیاری از فعالین و مبارزان ملی گرا در دوران مبارزه با استعمار از میان طلاب و اساتید پسانترن‌ها بودند که با بسیج مردم و ترویج روحیه مقاومت در برابر بیگانگان، نقش مهمی در جنبش استقلال طلبی داشته‌اند.

تأثیر پسانترن‌‌ها بر گفتمان اسلامی در اندونزی

پسانترن ‌ها نقش مهمی در شکل‌گیری گفتمان اسلامی در اندونزی داشته‌اند. آن‌ها با ترویج اسلام میانه‌رو و تلفیق آموزه‌های اسلامی با فرهنگ محلی، به ایجاد یک اسلام اندونزیایی منحصر به فرد کمک کرده‌اند. برای مثال، پسانترن‌ها در ترویج تساهل و همزیستی مسالمت‌آمیز میان ادیان و مذاهب مختلف در اندونزی نقش داشته‌اند. آن‌ها همچنین با ترویج مفاهیمی مانند پلورالیسم دینی و گفتگوی بین ادیان، به ایجاد فضای بازوآرام برای تعامل میان پیروان ادیان مختلف کمک کرده‌اند. اسلام در اندونزی با تأثیر از فرهنگ و سنت‌های محلی، به شکل منحصر به فردی توسعه یافته است. پسانترن‌ها با تلفیق آموزه‌های اسلامی با ارزش‌های فرهنگی محلی، به ایجاد یک هویت مذهبی خاص در اندونزی کمک کرده‌اند که با اسلام در سایر کشورها متفاوت است .این امر در حوزه‌های مختلفی مانند پوشش، موسیقی، هنر و آداب و رسوم اجتماعی قابل مشاهده است.

چالش‌ها و فرصت‌‌های پیش روی پسانترن‌ها

با وجود نقش مهم پسانترن‌ها در جامعه اندونزی، این نهادها با چالش‌های مختلفی نیز روبرو هستند. از جمله این چالش‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• نفوذ افکار افراطی: نفوذ گروه‌های افراطی و ترویج تفکرات تندروانه یکی از چالش‌های جدی پیش روی پسانترن‌ها است. این گروه‌ها با سوءاستفاده از فضای باز و آزاد پسانترن‌ ها، سعی در جذب جوانان و ترویج افکار افراطی خود دارند.
• کمبود منابع مالی: بسیاری از پسانترن ‌ها با کمبود منابع مالی و امکانات آموزشی روبرو هستند. این امر می‌تواند بر کیفیت آموزش و خدمات ارائه شده در این مدارس تأثیر منفی بگذارد.
• نیاز به به‌روزرسانی برنامه‌های آموزشی: با توجه به تغییرات سریع در دنیای امروز، پسانترن‌ها نیازمند به‌روزرسانی برنامه‌های آموزشی خود و تطبیق آن‌ها با نیازهای جدید جامعه هستند.
• رقابت با مدارس مدرن: با افزایش تعداد مدارس مدرن و غیردینی دراندونزی، پسانترن‌ها با رقابت فزاینده‌ای برای جذب دانش‌آموزان مواجه هستند.
• حفظ تعادل میان سنت و مدرنیته: پسانترن‌ها باید تعادل میان سنت و مدرنیته را حفظ کنند و در عین حال که به سنت‌های خود پایبند هستند، با نیازهای جدید جامعه نیز همگام شوند.
• فقدان استانداردهای واحد آموزشی: به دلیل استقلال پسانترن‌ها، استانداردهای واحدی برای برنامه‌های آموزشی و ارزیابی دانش آموختگان وجود ندارد و این موضوع می‌تواند به چالش در به رسمیت شناختن مدارک و گواهینامه‌های آن‌ها منجر شود.
• جابجایی نسلی و حفظ میراث کیایی‌ها: با افزایش سن کیایی‌ها و جابجایی نسلی، حفظ میراث و تجربیات آن‌ها و انتقال آن به نسل بعدی از چالش‌های مهم پسانترن‌ها است.

با این حال، پسانترن‌ها فرصت‌های زیادی نیز برای توسعه و پیشرفت دارند. از جمله این فرصت‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• افزایش آگاهی و توجه به اهمیت آموزش دینی: در سال‌های اخیر، آگاهی و توجه به اهمیت آموزش دینی در جامعه اندونزی افزایش یافته است. این امر می‌تواند به جذب بیشتر دانش‌آموزان به پسانترن‌ها و تقویت جایگاه این نهادها در جامعه کمک کند.
• حمایت دولت از پسانترن ‌ها: دولت اندونزی درسال‌های اخیر حمایت‌های بیشتری از پسانترن‌ها انجام داده است. این حمایت‌ها می‌تواند به بهبود وضعیت مالی و امکانات آموزشی در این مدارس کمک کند.
• استفاده از فناوری‌های نوین در آموزش: پسانترن‌ها می‌توانند با استفاده از فناوری‌های نوین آموزشی، کیفیت آموزش و یادگیری را در این مدارس افزایش دهند.
• توسعه برنامه ‌های کارآفرینی: با توجه به افزایش نرخ بیکاری در اندونزی، پسانترن‌ها می‌توانند با توسعه برنامه‌های کارآفرینی، به فارغ‌التحصیلان خود در یافتن شغل و ایجاد کسب و کار کمک کنند.
• همکاری با نهادهای بین‌المللی: پسانترن‌ها می‌توانند با همکاری با نهادهای بین‌المللی، از تجربیات و منابع آن‌ها برای توسعه و پیشرفت خود استفاده کنند.
• توسعه گردشگری مذهبی: پسانترن‌ها می‌توانند با توسعه گردشگری مذهبی و جذب گردشگران داخلی و خارجی، منابع مالی خود را افزایش دهند.

نقش پسانترن‌‌ها در مقابله با افراط‌گرایی

پسانترن‌ها به عنوان مراکز آموزش دینی و فرهنگی، نقش مهمی در مقابله با افراط‌گرایی و ترویج اسلام میانه‌رو دارند. آن‌ها با آموزش ارزش‌های اسلامی مانند تساهل، همزیستی مسالمت‌آمیز و احترام به حقوق دیگران، به مقابله با تفکرات تندروانه و افراطی کمک می‌کنند. همچنین با تقویت روحیه ملی گرایی و وطن پرستی در میان دانش آموختگان، از گرایش آن‌ها به گروه‌های افراطی جلوگیری می‌کنند.

نتیجه‌گیری

پسانترن ‌ها به عنوان نهادهای آموزشی، اجتماعی و فرهنگی ، نقش بسزایی در تربیت نسل‌های جوان، حفظ هویت اسلامی و ترویج ارزش‌های دینی دراین کشور ایفا می‌کنند. با وجود چالش‌های مختلف، پسانترن‌ها فرصت‌های زیادی برای توسعه و پیشرفت دارند. با به‌روزرسانی برنامه‌های آموزشی، استفاده از فناوری ‌های نوین و تقویت همکاری با نهادهای دیگر، پسانترن‌ها می‌توانند به نقش‌آفرینی مؤثر خود در جامعه اندونزی ادامه دهند. پسانترن‌های اندونزی و حوزه‌های علمیه ایران، با وجود تفاوت‌های مذهبی، فرهنگی و ساختاری، اهداف مشترکی در تربیت دینی و اخلاقی نسل‌های مسلمان دارند. هر دو نهاد به عنوان مراکزی آموزشی و فرهنگی، در حفظ و گسترش فرهنگ اسلامی در جوامع خود مؤثرند و با تأکید بر ارزش‌های دینی و تربیت دانش‌آموختگانی متعهد به اصول اسلامی، نقش محوری در تقویت هویت اسلامی ایفا می‌کنند. پسانترن‌ها با ارائه ترکیبی از آموزش‌های دینی و مهارت‌های کاربردی، به‌عنوان نهادهایی سازگار با نیازهای جامعه مدرن شناخته شده‌اند، در حالی که حوزه‌های علمیه ایران به عنوان مراکز اصلی تربیت علمای شیعی، پایگاه‌هایی برای حفظ و نشر معارف اسلامی به شمار می‌روند .این مقایسه نشان می‌ دهد که نهادهای اسلامی می‌توانند با تطبیق و انعطاف‌پذیری، در شرایط و فرهنگ ‌های مختلف، نقشی مؤثر در حفظ و گسترش فرهنگ و هویت اسلامی ایفا کنند. پسانترن‌های اندونزی و حوزه‌های علمیه ایران، به عنوان نمایندگانی از تنوع و پویایی فرهنگی و مذهبی در اسلام، نشان‌دهنده ظرفیت اسلام برای پاسخگویی به نیازهای جامعه و انطباق با تغییرات اجتماعی هستند. این دو نهاد می‌توانند به عنوان الگوهایی الهام‌بخش برای سایر جوامع اسلامی مورد توجه قرار گیرند و به حفظ و تقویت هویت اسلامی در سراسر جهان کمک کنند.

منابع:

•  https://kemenag.go.id/

•  https://www.nu.or.id/

•  https://muhammadiyah.or.id/

•  https://www.republika.co.id/

•  https://www.kompas.com/

•  https://www.detik.com/

•  https://www.tempo.co/

•  https://www.cnnindonesia.com/

•  https://www.liputan6.com/

•  https://www.antaranews.com/

•  https://www.tribunnews.com/

•  https://www.sindonews.com/

•  https://www.viva.co.id/

•  https://www.okezone.com/

•  https://www.merdeka.com/

• https://www.majulah-ijabi.org/biografi-singkat.html
• https://www.majulah-ijabi.org/buku.html

1. یادداشت های جلال الدین رحمت [Catatan Kang Jalal] (ناشر روسدا، 1997) مجموعه ای از نوشته های منتشر شده در رسانه های مختلف از دهه 1990 است.

روابط عمومی و اطلاع رسانی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی