به گزارش روابط عمومی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، بنابر گزارش ارسالی از رایزنی فرهنگی کشورمان در ارمنستان؛ پا که به این بخش از شهر ایروان می‌گذاری انگار سالها به عقب بازگشته‌ای؛ به روزگارانی که ایروان با کوچه‌های تنگ و باریک و خانه‌های حیاط دار مشجر چهره‌ای دیگر داشت. چهره‌ای که به قصبه‌های قرن 18 و 19 می مانست نه به شهری امروزی با ساختمان‌های بلند و خیابان‌های عریض که «الکساندر تامانیان» با ذوق و سلیقه خود و به بهای تخریب بناهای تاریخی متعدد از شهری باستانی چون ایروان، شهری پدید آورد که قدیمی ترین ساختمان زنده و فعال آن «مسجد کبود ایروان» است و سایر بناهای تاریخی به ویژه هفت مسجد دیگر و کلیساهای پرشمارش قربانی نوسازی آن شده‌اند.

کوند منطقه‌ای است در دل شهر ایروان با شکل و شمایلی متفاوت که غبار قرن‌های متمادی گذشته بر سر و روی آن نشسته است. کوچه‌های دراز و تنگ که به زحمت امکان گذر دو خودرو کنار هم را می‌دهند، با ساختمان‌هایی آجری که نشانی آشکار از حضور ایرانیان در قدیمی ترین بخش ایروان کنونی است.

جای جای این منطقه در مرکز ایروان نشانه‌هایی از زیست ایرانیان در سال‌های دور در آن دارد که آشکارترین نشانه آن همان ساختمان‌هایی است با دیوارها و هلالی‌های آجری که بی تردید از عناصر معماری ایرانی‌اند و نمونه‌ای دیگر از آنها در بناهای ارمنی ایروان به چشم نمی‌خورد.

در دل این منطقه و در خیابانی که نام «شوتا روستاولی» نویسنده بزرگ گرجی را بر خود دارد، بنای نیمه مخروبه‌ای با نماهای آجری توجه هر علاقمندی که گذارش به این ناحیه افتاده باشد را به خود جلب می‌کند.

در نگاه اول، این بنا به هر چیزی شبیه است به جز باقی مانده یکی از مساجد هشتگانه ایروان ولی با ورود به آن و بازدید دقیق اتاق‌ها و سالن‌های آن که در حال حاضر میزبان هشت خانوار است، عناصر معماری مسجد ایرانی در جای جای آن به چشم می‌خورد. طاق‌های ضربی و هلالی‌های ورودی اتاق‌ها همه گویای حجره‌های مسجدی هستند که زمانی در این منطقه ایروان فعال بوده است.

«مسجد عباسقلی خان» که به سبب واقع شدن بر بلندی به نام تپه باشی هم مشهور بوده است، بنا به گفته منابع ارمنی بنایی متعلق به قرون 17 یا 18 میلادی است که تا معاهده ترکمانچای و جدایی خانات ایروان از قلمرو ایران دوره قاجار پابرجا بوده است. آنچه مسلم است این مسجد در سال 1840 کاملا فعال بوده و پاره‌ای از منابع ارمنی، سال ساخت آن را 1678 میلادی ذکر کرده‌اند.

مسجد کوند دارای دو گنبد کوچک و بزرگ بوده است که فقط بخشی از گنبد کوچک آن باقی مانده است و دیگر گنبد بر اثر زلزله کاملا فروریخته و از بین رفته است. در منابع ارمنی از مناره‌های این مسجد سخنی به میان نیامده است که یا به علت این بوده است که اصولا مسجد فوق فاقد مناره بوده و یا مناره‌های آن در وضعیتی بوده‌اند که چندان توجهی بر نمی انگیخته‌اند. در تصاویری که از مسجد کوند باقی مانده است مناره‌‎ای به چشم نمی‌خورد که البته با توجه به اینکه مسجد در همه منابع ارمنی به عنوان «مسجد شیعی» ذکر شده است قدری، عجیب به نظر می‌رسد.

این مسجد پس از جدایی خانات ایروان از ایران و کوچ تدریجی ایرانیان غالبا آذری زبان از آن به تدریج کاربری خود را از دست داده و در سال‌های پس از قتل عام ارامنه و کوچ دسته جمعی ارمنیان به ارمنستان، به محل سکونت چند خانواده – در مقطعی تا 15 خانواده – تبدیل شده است.

زلزله‌های سال‌های 1988 و 1997 اندک یادگارهای باقی مانده از دوران مسجد بودن این بنا را تخریب کرده است. عدم رسیدگی و کاربری مسکونی از آن، مزید بر علت شده و بر سرعت تغییر شکل این بنا از یکی از مساجد قدیمی ایروان به مخروبه‌ای با اندک نشانه‌هایی از یک مسجد افزوده است.

(مسجد کوند پیش از زلزله و در زمان استفاده به عنوان محل سکونت)

(تصویری از گنبد کوچک مسجد که در حال حاضر نیمی از آن باقی مانده است)

و اما بهانه این نوشتار؛ نمایندگی مؤسسه گوته در ارمنستان با همکاری شهرداری ایروان به منظور جلب توجه بیشتر علاقمندان به بافت تاریخی منطقه کوند ارمنستان، برنامه‌ای را با عنوان «جشنواره کوند» ترتیب داده‌اند که روزهای دهم، هفدهم و بیست و چهارم سپتامبر در این منطقه از ایروان برگزار می‌شود.

یکی از مکان‌های در نظر گرفته شده برای این جشنواره «مسجد ایرانی عباسقلی خان» است. جشنواره در بردارنده نمایشگاه عکس، اجرای برنامه‌های موسیقی سنتی و نمایشگاه غذاهای سنتی اهالی منطقه کوند است. بنا به گفته برگزارکنندگان این رویداد، درب برخی خانه‌های سنتی کوند در روزهای برگزاری جشنواره به روی میهمانان و بازدیدکنندگان گشوده خوهد شد تا امکان آشنایی علاقمندان با معماری قدیمی این خانه‌ها فراهم شود.

(نمایی از مسجد کوند در سال‌های پیش از 1900 میلادی)

پیشگام شدن مؤسسه گوته در برگزاری این رویداد فی نفسه اتفاق جالبی است که به نوعی موجب جلب توجه دوباره به این منطقه تاریخی مانده در اعصار پیشین خواهد شد و فرصتی برای ایران تا موضوع بازسازی مسجد کوند را که چندی است مطمح نظر قرار گرفته است، مجددا در دستور کار قرار دهد.

به تازگی بنیادی خیریه در دیدار با رایزن فرهنگی ایران در ارمنستان آمادگی خود را برای بازسازی مسجد کوند به عنوان یکی از قدیمی ترین مساجد شهر ایروان اعلام کرده است که این درخواست طی جلسات متعدد در محل رایزنی فرهنگی و نیز در سفارت کشورمان با حضور سفیر جمهوری اسلامی ایران در ارمنستان، بررسی شده و در حال طی مراحل حقوقی و قانونی مربوطه است.

آنچه مسلم است بازسازی این بنا بدون مشارکت محتوایی نهادهایی از کشورمان از جمله وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی امکان پذیر نخواهد بود. امری که مورد تاکید طرف ارمنی نیز قرار گرفته است.

شهرداری ایروان نوید احیای منطقه تاریخی کوند ایروان و درآوردن آن به صورت قطب گردشگری شهر را داده است. این امر بدون منظور ساختن احیای مسجد کوند بی تردید میسر نخواهد شد و این شرایط فرصت گرانبهایی برای استفاده و اهتمام جدی در بازسازی و احیای مسجد عباسقلی خان ایروان فراهم خواهد آورد. چه بسا در آینده‌ای نه چندان دور با همت همه آنان که دل در گرو احیای آثار ایرانی در ارمنستان دارند شمار مساجد ایروان به دو مسجد افزایش یابد و منطقه قدیمی شهر مزین به حضور مسجدی با معماری ایرانی و اسلامی شود.

تهیه و نگارش: سیدحسین طباطبایی

رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در ارمنستان

انتهای پیام/ص