به گزارش روابط عمومی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی محمدرضا خطیبی والا نماینده ی فرهنگی کشورمان در کنیا در نوشتاری با عنوان (جنبش فتح الله گولن در کنیا  “اسلام ترکی در آفریقا)اینگونه آورده است :                     

 گولن متفکر ترک در سال 1999 به دلیل تناقض روابط با دولت ترکیه رسماً ترکیه را به مقصد ایالات متحده ترک کرد. این جنبش در ابتدا تشکیل دهنده یک جنبش ملی و اسلام ترکی بود که در غیاب رهبر خود به گسترش فعالیت های خود ادامه داد. جنبشی که توصیف آن از منظر دینی دشوار است، و در این میان خود را در تداوم یک برادری تاریخی معروف "نقشبندیه" یکی از بزرگترین اخوان المسلمین در جهان قرار داد و میراث عرفای تاریخی را به رسمیت شناخت. با این حال، امروزه، علیرغم الهامات مذهبی آشکار، اعضای آن، فتح اللهچی (پیروان فتح الله گولن) از نامگذاری به عنوان برادری (طریقت) خودداری می کنند. جالب است بدانیم که صلاحیت جنبش با توجه به فرآیند جهانی شدن، (اتحاد فرهنگی) و در نهایت به (جنبش مدنی) تغییر کرده است. با این تغییر جنبش که به طور کل مسیر بین المللی شدن خود را طی می کند، این جنبش تمایل دارد بعد مذهبی خود را پنهان کند و بیشتر بر ابعاد انسانی و جهانی تأکید نماید. در نتیجه، جنبشی که در بافت سنی متولد شده و در عین حال از تأثیرات صوفیانه الهام گرفته شده است، به سختی می تواند به عنوان یک جنبش مذهبی قرار گیرد.

جنبش گولن تنها یک شبکه الهام گرفته از دین نیست: بلکه به تجارت نیز می پردازد، مثلاً اتحادیه بزرگ بازرگانان « TUSKON » با آنها آشناست، رسانه ها (روزنامه های بسیار معروف ترکیه ای« Zaman » که در سطح بین المللی توزیع می شود،) وابسته به جنبش هستند، و کانال تلویزیون « Salmanyolu» آشکارا ادعا می کند که با جنبش ارتباط دارد، هنر ( قوی ترین پایه های نویسندگان و روزنامه نگاران ترکیه به جنبش نزدیک است )، خیریه (سازمان غیر دولتی به نام « Kimse Yokmu » توسط اخوان ایجاد شده است) و مهمتر از همه راه اندازی کلاسه های آموزشی در سراسر جهان می باشد. بنابراین این شبکه از یک جنبش ملی در دهه 1970 به یک شبکه بین المللی که در حال حاضر در بیش از 164 کشور وجود دارد، گسترش یافته است.

آموزش در مراکز فعالیت گولن قرار دارد. در واقع، به گفته گولن، « آموزش عقلانیت باید راهی برای رسیدن به یک ایمان انتقادی و در نتیجه واقعی باشد. » از نظر گولن « فقدان آموزش دینی باعث بی‌خدایی می‌شود، اما فقدان آموزش علمی منجر به تعصب می‌شود. » در توضیح اینکه: چرا جنبش گولن در بیش از 164 کشور جهان مدارس راه اندازی کرده است. فقط در آفریقا تا امروز 34 مدرسه افتتاح شده است. این جنبش در کنیا، از سال 1994 مدرسه ساخته است. امروزه در مجموع 6 مدرسه به نام « آکادمی نور » (4 مدرسه در نایروبی و 2 مدرسه در مومباسا). 

تدریس در این مدارس از نظر محتوا محافظه کارانه است. دانش‌آموزان کلاس‌های « راهنمای اخلاقی» را دریافت می‌کنند که به آنها یاد می‌دهند که چگونه به بزرگترها احترام بگذارند، مشروب نخورند، چگونه قبل از ازدواج با عفت رفتار کنند. همچنین در آموزش پیام ملی گرایانه جنبش را منتقل می کند، زیرا هویت ترکی مدارس با افتخار تاکید می شود. بعد مذهبی مدارس « منبع الهام برای مبلغان ترک است » اما در کلاس های آموزش با دانش آموزان کنیایی بسیار محتاطانه عمل می کنند. در واقع، اولویت جنبش انتقال یک اخلاق رفتاری در میان آنهاست. همانطور که «بایرام بالچی»، کارشناس علوم سیاسی، تأکید می کند، « مهم ترین چیز برای جماعت در لغت، (اجتماع، به معنای مؤمنان نهضت گرویدن به دین نیست،) بلکه اشاعه یک اخلاق رفتاری است.» با این حال، حتی اگر طبقاتی از دین وجود نداشته باشد، ارزش‌های دینی جنبش از طریق کانال دیگری پخش می‌شود. روشی که گولن به کار می‌برد را نمی‌توان شکل مستقیم تبلیغ یا دعوت به معنای تبلیغ توصیف کرد. گفته می شود تبلیغ در رسیدن به اهداف ناکارآمد است زیرا به عنوان یک روش حمایتی برای متقاعد کردن مردم بر اساس رابطه نابرابری بین معلم و گیرنده دیده می شود. در عوض، « فتح الله گولن » « temsil » را تبلیغ می کند که به معنای « نمونه » است. معلمان جنبش متشکل از دانشجویان مسلمانی است که از ترکیه برای تحصیل به دانشگاه کشور میزبان آمده اند، معلمان مدرسه جنبش تمام تلاش خود را برای تجسم ارزش های اخلاقی انجام می دهند. و اصول آموزش را به عنوان نمونهای برای شاگردان خود قرار میدهند. آنها نباید سیگار بکشند و مشروب بنوشند. آنها باید دعاهای روزانه خود را بخوانند، به ملت ترکیه احترام بگذارند و در ماه رمضان روزه بگیرند. در رفتار خود مثال زدنی هستند، معلمان تلاش می کنند تا دانش آموزان را جذب کنند تا به روشی که ایده های گولن می باشد بر آنها تأثیر بگذارد و به اعتقادات رفتاری آن علاقه مند شوند. در نتیجه روش گولن را می توان به عنوان شکل غیرمستقیم تبلیغ دینی در نظر گرفت. با این حال، مدارس نه تنها دانش آموزان مسلمان را میپذیرند، بلکه از مسیحیان نیز استقبال می کنند. در نهایت آنچه برای فتح اللهچیها اهمیت دارد، انتقال ارزش های محافظه کارانه الهام گرفته از ادیان بزرگ بالاخص «گولن» می باشد.

گسترش جنبش گولن در آفریقا و دیپلماسی ترکیه

استقرار « مدارس گولن در آفریقا » در 15 سال گذشته به دلایل متعددی مرتبط است. اولاً، این جنبش به رهبری و مأموریت در نیازمندترین مناطق جهان، همچون آفریقا که مظهر فقر شدید است، اختصاص دارد. این را میتوان به بعد از خود گذشتگی تعهد فتح اللهچی ترک هنگام آمدن به یک کشور آفریقایی توضیح داد. در واقع، «این جنبش آموزشی جهانی با انگیزه دینی راهی برای بازگرداندن خدا به زندگی خود از طریق اخلاق، از خودگذشتگی و سخت کوشی است» این تعهد توسط محقق « بایرام بالچی » با عمل « یسوعیان » مقایسه شده است. سپس، ارتباط بین اهمیت مبادلات تجاری بین تجار ترک و آفریقایی و استقرار مدارس در آفریقا آشکاراست، زیرا تجار ترک یارانه‌ دهنده مدارس « آکادمی نور » هستند. در نهایت، فتح‌اللهچی‌ها ایده گسترش فعالیت تبلیغ دینی در مناطقی از جهان که پتانسیل بالایی برای تغییر دین دارند، پرورش می‌دهند. در آفریقا، کنیا یک مطالعه موردی جالب است. در واقع، 90٪ از جمعیت مسیحی هستند که در این کشور ساکن هستند، در حالی که اقلیت کوچک مسلمان عمدتاً در ساحل آن متمرکز شده اند. در نتیجه استقرار یک جنبش مسلمان در یک کشور مسیحی قابل توجه است. علاوه بر این، کنیا دارای یک سهم اقتصادی مهم است.

در این میان، اقدام جنبش گولن در استراتژی دولت ترکیه مبنی بر « گشودن درها به روی آفریقا » که در سال 1998 برای « افزایش نقش ترکیه » در روابط بین‌المللی آغاز شد. این برنامه با هدف گسترش پیوندهای اقتصادی، فرهنگی و سیاسی با کشورهای جنوب صحرای آفریقا، که تا آن زمان کنار گذاشته شده بود، به نفع متحدان سنتی شمال آفریقا مانند لیبی بود. این استراتژی در 17 اکتبر 2008 با انتخاب ترکیه در مقر عضو غیر دائم سازمان ملل با 151 رای مثبت که 51 رای آن از کشورهای آفریقایی (از میان 53 کشور آفریقایی) بود، به اوج خود رسید. در آفریقا، این سیاست عمدتاً با هدف تعمیق مبادلات اقتصادی برنامه ریزی شد. دولت ترکیه از مدارس «آکادمی نور» کنیا به عنوان راه حلی برای سیاست قدرت خود در آفریقا استفاده می کند. مدارس «آکادمی نور» از طریق حمایت مقامات ترکیه به دنبال مشروعیت هستند، در حالی که دولت ترکیه از مدارس و فتح اللهچیهای کنیا (یعنی معلمان، تجار، دانش آموزان) به عنوان "سفیران فرهنگی" ترکیه استفاده می کند.

به عنوان مثال، «تونسر کیالار»، سفیر ترکیه در کنیا، حمایت خود را از پروژه های مدارس گولن نشان داد، به ویژه با شرکت در کنفرانس هایی به نام « گفتگوی بین ادیان و افکار گولن » در 11 می 2011 «عبدالله گل»، رئیس جمهور اسبق ترکیه در آن زمان افتتاح شد. مدرسه راهنمایی « آکادمی نور» طی یک بازدید دیپلماتیک در سال 2008 از نظر اعتبار برای مدارس مفید ارزیابی شد و به آنها مشروعیت اجتماعی در کشورهای میزبان میبخشد. از سوی دیگر، فعالان جنبش گولن از مدارس خود به عنوان واسطه ای برای «لابی برای ترکیه» استفاده می کنند. بنابراین، آنها جلساتی را بین تجار ترک و کنیایی در مدارس ترتیب می دهند. همچنین میتوانند در این نشست ها سفرهایی را برای نمایندگان کنیا به ترکیه ترتیب دهند: در سال 2010، 30 نماینده پارلمان کنیا از طریق کانال «آکادمی نور» به استانبول و آنکارا اعزام شدند. در آنجا با همتایان ترکیه ای خود دیدار و گفتگو کردند. به گفته رئیس آموزشگاه های فرهنگستان نورM. Engin ، « به لطف وجود مدارس ما است که دیپلماسی بین دو کشور در حال رشد است». دولت ترکیه که در حوزه منطقه ای کنیا کارایی کمتری دارد، تلاش می‌کند با اقدامات جنبش همراه شود، زیرا جنبش اخیراً در انتقال تصویر مثبتی از ترکیه در کنیا موفق بوده است.

در پایان دهه 1980، کنیا، مانند بسیاری از کشورهای آفریقایی، با بدهی مواجه بود و مجبور بود از سازمان های بین المللی طلب کمک نماید. این کشور مجبور به اتخاذ برنامه های تعدیل ساختاری در بخش های مختلف از جمله نظام آموزشی شد. در نتیجه با خروج دولت، کارآفرینان خصوصی به سرمایه گذاری در سیستم آموزشی تشویق شدند. در مواجهه با این تنوع آموزشی پیشنهاد شد، ثروتمندترین خانواده های کنیایی شروع به توسعه استراتژی هایی نموده تا موفقیت فرزندان خود را تضمین کنند. در نتیجه، از سال 1999 تا 2009، تعداد مدارس ابتدایی خصوصی در کنیا در 8 ضرب شد. این مدارس خصوصی با کسب بهترین نتایج در امتحانات ملی به دنبال کسب برتری بودند: ) « KCPE » گواهی آموزش ابتدایی کنیا) و ( « KCSE » گواهی آموزش متوسطه کنیا).  

خانواده های ثروتمند کنیایی فرزندان خود را در مدارس خصوصی ثبت نام می کردند تا بهترین شانس را برای ورود به معتبرترین دانشگاه های ملی را داشته باشند.

در این چشم انداز آموزشی جدید، مدارس گولن به سرعت به نتایج چشمگیر در طرح ملی دست یافتند و به یکی از برترین مدارس کشور کنیا تبدیل شدند . 

در این میان جامعه مسلمان اسماعیلی «هندی و پاکستانی»، مدارسی را در این کشور تأسیس کردند که در سطح بهترین مدارس کنیایی رسید. در کنیا، بسیاری از «مدارس آقاخان» از سال 1974 در نایروبی مستقر شده اند و از سال 2003 یک آکادمی (یک پردیس کامل از ابتدایی تا دانشگاه) در مومباسا تاسیس نمودند.

با وجود مدارسی که توسط جوامع ترکی ، هندی و پاکستانی در کنیا اداره می‌شوند، گواه بر پراکندگی اجتماعی کشور می باشد که تنوع اعمال نفوذ مذهبی را در منطقه ساختار پذیر می کند. دانشمند علوم سیاسی «آریل کروزون» نشان داد که جمعیت مسلمان کنیا، که تقریباً 5 تا 10 درصد جمعیت را تشکیل می دهد، آنها بسیار ناهمگن هستند، زیرا با تنوع مناطق مبدأ (حدراموت، عمان، هند، ارتفاعات کنیا، سومالی) مطابقت دارند. جنبش گولن یک جامعه مسلمان جدید را تشکیل می دهد که این «امت تقسیم شده کنیا» را تکمیل می کند. 

پس از جامعه هندی های مسلمان کنیا، جنبش قصد دارد شبکه جدیدی از نخبگان را در منطقه ایجاد کند که این عمل ممکن است بتوانند نقش مهمی در زندگی سیاسی آینده کنیا ایفا نماید. در نتیجه عقب نشینی دولت کنیا از مسئولیت های اجتماعی خود، دولت کنیا مدارس گولن را یک فرصت می داند. تا در میان اعضای جنبش، روابط با ایالت کنیا بسیار خوب معرفی شود. M.Murat معلم ترکی که در «آکادمی نور» نایروبی کار میکند، می گوید: « از قدیم کنیا کشوری مهمان‌پذیر بود، زیرا قبلاً ملیت‌های زیادی داشت. بسیار معمول است که کشوری بیاید و مایل به افتتاح مدرسه باشد».

 فتح اللهچی ها سعی می کنند با برنامه ریزی مناسب دانش آموزان را از سراسر منطقه به مسابقات بین المللی خارج از کشور دعوت و اعزام کنند و همچنین مسابقات دانشجویی در کنیا سازماندهی نمایند که دانش آموزان آفریقای شرقی را گردهم آورند. هدف رسمی این جنبش این است که کنیا را به کشوری پیشرو در شرق آفریقا، و درکل آفریقا به منطقه ای در زمینه آموزش و رقابت بین المللی تبدیل کند تا بعداً آن را در رقابت های جهانی قرار دهد.

از منظر استراتژیک، «شبکه گولن» از منابع مرتبط با فراملی گرایی خود برای جلب حمایت دولت کنیا استفاده می کند و نشان می دهد که حضور این جنبش در قلمرو کنیا می تواند از نظر آموزشی مزایایی به همراه داشته باشد. همچنین حمایت دولت کنیا را در روابط خوب مقامات کشور با مدارس جنبش نشان دهد.

رئیس جمهور کنیا « موای کیباکی » و نخست وزیر « رایلا اودینگا » به ترتیب در سال 2008 و 2011 از مدارس «آکادمی نور» نایروبی بازدید کردند. وزیر آموزش و پرورش کنیا اخیرا با هیئتی به سرپرستی «آکادمی نور» به ترکیه سفر کرد. دولت کنیا مدارس را پلی برای تعمیق تبادلات اقتصادی با ترکیه می داند. دیدارهای مقامات ترکیه که همواره در محاصره بازرگانان ترک حضور دارند، نشان از گسترش روابط اقتصادی دو کشور را نمایان می کند. بیانیه نخست وزیر « اودینگا »، در افتتاحیه مدرسه متوسطه پسرانه نور در سال 2011 ، بیانگر تایید آن دارد. همانطور که در روزنامه «دیلی نیشن» گزارش شده است، آقای اودینگا از سرمایه گذاران خواست تا از فضای تجاری جذاب کنیا استفاده کنند و از سرمایه گذاری در کشور عبایی نداشته باشند و اگر خواستند در هر زمان می توانند سرمایه خود را با حمایت دولت از کشور خارج کنید. تبادل این سخنان در میان بازرگانان ترک نشان می دهد که مقامات کنیایی با افتتاح مدارس ترکیه در منطقه، تمایلات خود را بر افزایش مبادلات تجاری با ترکیه ابراز می دارند.

فرزندان گولن : ایجاد " نسل طلایی "

ایجاد « نسل طلایی » یا « آلتین نسیل » که باعث تغییر اجتماعی در سراسر جهان می شود، هدف اصلی فتح اللهچی ها است. در حالت ایده‌آل، این « نسل طلایی » متشکل از نمایندگان تحصیل‌کرده با مدارک علمی، داشتن ایمان، اخلاق و هنر هستند. این نسل جدید با تلفیق دانش و ارزش‌های انسانی، مشکلات آینده را حل خواهند کرد. این بازتاب سخنان M. Murat است که در مصاحبه ای بیان کرد که هدف مدارس «آکادمی نور» در کنیا «پرورش روشنفکران کشور است که بعداً همان افکار را به مردم کشور خود آموزش و گسترش دهند». در ابتدا قرار بود این « نسل طلایی » تنها توسط مسلمانان ترک تجسم یابد. اما از دهه 1990 و فراملی شدن جنبش گولن، بیان « نسل طلایی » هر فردی را که در «مکتب گولن» شکل گرفته باشد، در بر می گیرد که ایمان و تعالی فکری را در هم می آمیزد و خود را وقف پرورش یک جامعه اخلاقی، « نسل طلایی » می کند. این فراخوان برای « نسل طلایی » را می توان به عنوان راهبردی برای ایجاد نخبگان پیشرو در ساختار شبکه قدرت مسلمان فراتر از مرزها در نظر گرفت.

این « نسل طلایی » اول از همه وارثان جنبش ترک را مشخص می کند. در کنیا دانشجویان ترکی هستند که برای تحصیل به دانشگاه های کنیا فرستاده می شوند. مشخصه آنها «تقوای دینی و زندگی زاهدانه جمعی، محافظه کاری سیاسی و ملی گرایی، موفقیت اجتماعی با مأموریت زندگی فقط برای اهداف جنبش» است. دانشجویان ترک که در کنیا زندگی می کنند تمایل دارند خود را به عنوان « نسل طلایی » تعریف کنند. اما این تلاش می تواند به عنوان تلاشی برای «بومی کردن» جنبش نیز دیده شود. در کنیا، فتح اللهچی ها در تلاشند تا نخبگان کنیایی را پرورش دهند تا در آینده مدیران محلی جنبش را تشکیل دهند. در نایروبی، از سال 2005، از میان دانش آموزان کنیایی که از مدرسه راهنمایی «آکادمی نور» فارغ التحصیل شده اند، در جنبش استخدام می شوند. آنها از سرپرستان جنبش، بعداً به عنوان معلم آکادمی استخدام خواهند شد. به این ترتیب موفقیت در این ابتکار محدود خواهد بود. در واقع، دانش آموزان اغلب حتی از وجود یک رهبر معنوی به نام « فتح الله گولن » که الهام بخش ایجاد مدارس آنها بوده است، مطلع نیستند. سپس، اگر فتح اللهچی ها موفق به آموزش اخلاق رفتاری واقعی به دانش آموزان خود می شوند، به طور طولانی مدت اکثر دانش آموزان را به «شبکه آکادمی نور» متصل می کند، اما قابل ذکر است پس از ترک دانش آموزان از مدرسه این ارتباط با شبکه قطع خواهد شد. در نتیجه، تعداد کمی از کنیایی‌ها به فتح اللهچی واقعی تبدیل می‌شوند. در نهایت، تعداد کمی از دانشجویان کنیایی سالانه به ترکیه فرستاده می شوند (15 بورسیه تحصیلی توسط آکادمی نور در سال های 2010-2011). همانطور که بالچی نشان داد، جنبش در کشورهای محل مأموریت خود به طور محکم تنظیم نشده است.

جنبش فتح الله گولن، با موفقیت از یک جنبش ملی مسلمان ترک به یک شبکه بین المللی تبدیل شده است. با انجام این کار، گفتمان آن کمتر بر مبنای دینی متمرکز شده است که نهضت در ابتدا بر اساس آن به نفع یک مفهوم ترکیبی از معنویت، اخلاق و رفتار صحیح زندگی ظهور می کند. ترکیه و کنیا وجود مدارس موفق با عقاید گولن در کنیا را فرصتی برای تعمیق تبادلات تجاری بین دو کشور می دانند. اگرچه تأثیر آن مدارس بر جامعه کنیا و تجدید نخبگان ملی در حال حاضر محدود به نظر می رسد، اما یک مطالعه طولانی مدت ممکن است بتواند پیامدهای ظهور نخبگان بین المللی آفریقایی آگاه از این «اسلام ترکی» را آشکار کند .

منابع:

Olivier Roy, L’Islam mondialisé, La couleur des Idées, Seuil, 2002, p 128.

Hakan Yavuz,. Turkish Islam and the secular State, The Gülen Movement, Syracuse University Press, 2003, p.38

Bayram Balci, Missionnaires de l’Islam en Asie centrale, Les écoles turques de Fethullah Gülen, Istanbul, IFEA, 2003, p. 224.

Hakan Yavuz, Turkish Islam and the secular State, The Gülen Movement, Syracuse University Press, 2003, p.26.

René Otayek, Islam, Etat et société en Afrique, Editions Karthala, 2009, p 10

Sylvain Geranton, Les ambitions économiques et commerciales de la Turquie en Afrique de l’Est, Service économique régional, Ambassade de France au Kenya, 22 février 2011

Discours de Recep Tayip Erdogan, suite à son élection au siège de l’ONU, 2009

Olivier Roy, in Bayram Balci, Missionnaires de l’Islam en Asie centrale, Les écoles turques de Fethullah Gülen, Istanbul, IFEA, 2003

Conférence organisée le 29 mai 2011 à l’Auditorium de la Secondary Boy School de la Light Academy Nairobi, où Tuncer Kayalar, Ambassadeur de la République de Turquie est venu rendre hommage à l’action des écoles Gülen pour la paix.

Entretien mené le 18 mai 2011avec M.Murat 13 Issu d’un entretien mené le 3 juin 2011, avec M.Engin, directeur des 6 écoles de la Light Academy Kenya.

Farhad Daftary, The Isma ‘ilis : their history and Doctrine, Cambridge University Press, 1990.

Michel Adam, L’Afrique indienne, Paris, Karthala, 2010.

Issu du site officiel de l’Académie Aga Khan de Nairobi, http://www.agakhanschools. org/

François Constantin, « Les communautés musulmanes d’Afrique orientale », Travaux et Docuents du CREPAO, n°1, Université de Pau, 1983, p.64 20

Ariel Crozon, « L’umma divisée, Les communautés musulmanes du Kenya », in Le Kenya contemporain, Karthala-IFRA, 2010,p.173.

Entretien mené le 18 mai 2011 à la Light Academy de Nairobi

Extrait de l’article « Turkish investors eye Kenyan school sector », 22 février 2011, www.nation.co.ke

Extrait d’un entretien mené à Nairobi le 18 mai 2011