خلاصه

در قزاقستان در سال‌های اخیر تعداد سینماها و به تبع آن تماشاگران سینما به طرز محسوسی افزایش یافته است و مهمتر از همه، کمیت و کیفیت سینمای داخلی است که هر ساله شاهد رشد و ارتقا آن هستیم. تاریخ صنعت سینما در قزاقستان به زمان نمایش اولین فیلم در سال 1910 بر می‌گردد. در سال 1917، 13 سالن سینما در قزاقستان وجود داشت. در زمان اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، نویسندگان (مختار عیوض اف، غابیت موسرپاف، عبدیلدا تاژیبایف)، فیلمنامه‌نویسان، نمایشنامه‌نویسان، کارگردانان، آهنگسازان (موکان تولبایف، اوگنی بروسیلوفسکی، سیدیک محمدجانوف، یرکبولات رحمادیف، نورغیسا تلندیف، غازیزا ژوبانوا)، هنرمندان (کولاخمت خوجیکوف) و بازیگران قزاقستانی (کالیبک کوانیشپایف، سرکه کوژامکولوف، یلیوبای اومورزاکوف، کورمانبک جانداربکوف، کانابک بایسیتوف، شاکن ایمانوف، کاپان بدیروف) سهم بزرگی در توسعه سینمای ملی داشتند. جشنواره‌های بین‌المللی سالانه مانند «اوراسیا»، «جشنواره فیلم آلماتی»، «بایکونور» و جشنواره بین‌المللی فیلم‌های دانشجویی «باستاو» مؤسسات آموزش عالی نمونه‌هایی از رشد این صنعت در قزاقستان هستند.

این گزارش با پرداختن به تاریخچه صنعت سینما از دوران شوروی تا به امروز و معرفی صنایع، سازمان‌ها و شرکت‌های مرتبط با صنعت فیلم، به بررسی چگونگی روند شکل‌گیری و رشد صنعت فیلم در قزاقستان می‌پردازد.

واژگان کلیدی: قزاقستان، صنعت سینما، فیلم‌های داخلی، بودجه فیلم، قزاق‌فیلم.

مقدمه

در بین تمام اشکال هنری، سینما جایگاه منحصر‌به‌فردی را در دنیای مدرن و در زندگی بشر به خود اختصاص داده است. سینما یک نهاد اجتماعی کامل است. این  نهاد بر زندگی مردم تأثیر می‌گذارد، آگاهی بیننده را شکل می‌دهد و حوزه‌ای از فرهنگ و اقتصاد است که ترکیبی از همه انواع فعالیت‌های حرفه‌ای مربوط به تولید، توزیع، ذخیره‌سازی و نمایش فیلم‌ها و همچنین فعالیت‌های آموزشی و علمی را شامل می‌شود. کار مطالعات فیلم بخش قابل‌توجهی از سینماتوگرافی صنعت فیلم است که به تولید فیلم، جلوه‌های ویژه و انیمیشن می‌پردازد.

سینمای قزاقستان از آغاز قرن جدید مسیر نوینی را در پیش گرفته است. با ظهور مراکز خرید و سرگرمی، سرعت رشد سالن‌های سینمایی جدید با تجهیزات مدرن شتاب گرفت. امروز 92 سینمای بزرگ در قزاقستان وجود دارد و توزیع فیلم به یک صنعت مستقل در قزاقستان تبدیل شده است.

با وجود مشکلات، دولت همچنان به تامین مالی سینمای داخلی ادامه می‌دهد. تعداد فیلم‌های اکران‌شده رو به افزایش است و شرکت‌های مستقل فیلم سعی می‌کنند فیلم‌هایی کم‌هزینه‌ با اهداف تجاری بسازند. با این حال، سطح مهارت بازیگران و میزان سرمایه‌گذاری در تولید فیلم در حال افزایش است.

گزارش

صنعت فیلم قزاقستان و توسعه آن

در تاریخ سینمای ملی قزاقستان دو دوره را می‌توان از نظر گذراند: دوره شوروی و دوره پس از شوروی که با استقلال قزاقستان همراه است. نخستین سینماهای خصوصی در سال 1910 در شهر ورنی (آلماتی) شروع به کار کردند. در آغاز قرن بیستم، تنها 13 سالن سینما در قزاقستان وجود داشت. اولین فیلمبرداری حرفه‌ای وقایع‌نگاری، مستند و فیلم در خاک قزاقستان از دهه 1920 توسط فیلمسازانی از روسیه صورت گرفت. اولین فیلم مستند ساخته‌شده در جمهوری قزاقستان "پنجمین سالگرد جمهوری سوسیالیستی شوروی قزاق" نام دارد. در سال 1929، Vostokkino در آلماتی تحت شورای کمیسرهای خلق جمهوری سوسیالیستی فدراتیو شوروی روسیه با یک آزمایشگاه، بخش مونتاژ و انیمیشن شروع به فعالیت کرد. در سال 1934 بر اساس Vostokkino، استودیوی فیلم خبری آلماتی سازماندهی شد که انتشار منظم مجله فیلم "قزاقستان شوروی" و بعداً فیلم‌های بلند را آغاز کرد. در سال 1939 فیلم سینمایی "آمانگلدی" فیلمبرداری شد که به آن "نخستین فیلم سینمایی بلند قزاقستانی" می‌گفتند.

آغاز شکل‌گیری سینمای ملی در قزاقستان به دوران جنگ جهانی دوم باز  می‌‌گردد. در سال 1941 استودیوی فیلم سینمایی آلماتی تأسیس شد. با ادغام این استودیو با استودیوی " Mosfilm و Lenfilm" در نوامبر همین سال که به قزاقستان آورده شد، یک استودیوی فیلم متحد مرکزی تاسیس شد که هشتاد درصد فیلم‌های شوروی در دوره جنگ جهانی دوم را تولید می‌کرد. 

در همان سال انستیتوی دولتی سینماتوگرافی و استودیوی فیلم‌نامه‌نویسی سراسری نیز به آلماتی نقل مکان کردند. در مجموع حدود سه هزار فیلمساز وارد آلماتی شدند که بسیاری از آنها پس از پایان جنگ در پایتخت قزاقستان ماندند. در سال 1954 یک کارگردان محلی (قزاق) اولین فیلم سینمایی با عنوان "شعر در مورد عشق" به نویسندگی شاکن آیمانوف را فیلمبرداری کرد. در سال 1960 استودیوی فیلم بلند و خبری آلماتی به استودیوی فیلم "قزاق‌فیلم" تغییر نام داد. دهه‌های 60 و 70 قرن بیستم اوج شکوفایی سینماتوگرافی قزاقستان بود که با آثار چهار چهره کلاسیک سینمای قزاقستان یعنی ش.آیمانوف، م. بگالین، آ.کارساکبایف، س.خادژیکوف همراه است. تا سال 1979، 13733 آپارات نمایش فیلم در جمهوری قزاقستان فعال بودند. از سال 1956 تا پایان دهه 1970، 400 سینما ساخته شد.

در اواسط دهه 1980 استودیوی قزاق‌فیلم سالانه هشت فیلم سینمایی، چهار فیلم کوتاه، پنج کارتون، یک فیلم مستند بلند و 50 فیلم مستند کوتاه تولید می‌کرد و 70 الی80 فیلم سینمایی را به زبان قزاقی دوبله می‌کرد. در اواخر دهه 80،  دوره "موج جدید قزاقستان" شکل گرفت، فیلم هنری در حال توسعه بود و کنترل ایدئولوژیک و سانسور ناپدید شد. پس از استقلال از سال 2000 فلسفه و سبک "موج نو" جای خود را به فیلم‌های تولیدی با هدف مخاطبان انبوه داد.

در اوایل دهه 1990، 28 استودیو خصوصی فیلم در قزاقستان شروع به فعالیت کردند. پیشتاز آنها استودیو "کاتارسیس" بود که از سال 1989 تا 1996 حدود 70 فیلم مستند بلند تولید کرد. در سال 1993 بر اساس موسسه دولتی تئاتر و هنر آلماتی، موسسه تئاتر و سینما به نام ت. ژورگنو ایجاد شد. تا سال 1995 در جمهوری قزاقستان 2320 موسسه سینمایی، 356 سینما و 21 سینمای ویژه کودک وجود داشت. در سال 1996 استودیوی فیلم قزاق‌فیلم به نام. ش.آیمانوف با تبدیل به دو شرکت فیلمسازی قزاقستانی به نام ش.آیمانوف و مرکز تولید ملی جمهوری قزاقستان سازماندهی مجدد یافت. در دهه 1990 تولید فیلم کاهش یافت و بر همین منوال تولید مستند بلند از 11 مورد در سال‌ 1993 به یک مورد در سال 1999 رسید. اگرچه بسیاری از مستندهای تولیدشده در این سال‌ها نامزد و برنده جشنواره‌های بین‌المللی فیلم شدند. در 28 مارس 2000  تمام سازمان‌های دولتی فیلم (شامل شرکت فیلم قزاقستان به نام ش.آیمانوف، مرکز تولید ملی جمهوری قزاقستان، کازکینوپروکات و گوسفیلموفوند) با ادغام در شرکت دولتی جمهوری‌خواه "قزاق‌فیلم" به نام ش.آیمانوف مجددا شکل گرفت.

در سال‌های 2000 و 2001 به دلیل فروپاشی سیستم توزیع فیلم شوروی، ناتوانی استودیوهای خصوصی در بازپرداخت وام‌های گرفته‌شده برای ساخت فیلم، عدم توزیع و کاهش سرعت تولید فیلم، شرکت ملی قزاق‌فیلم تنها موفق به ساخت سه فیلم مستند بلند "سه برادر" اثر س. آپیراموف، 2000؛ "گریه نکن!" اثر آ. کاراکولاو، 2001 و "جاده" اثر د.امیربایف، 2001 شد. تامین مالی تولید دو مورد از آنها توسط تولیدکنندگان غربی و اسپانسرها صورت گرفت. در سال‌های 2002 تا 2020 استودیوی فیلم قزاق‌فیلم 477 فیلم، 120 فیلم سینمایی داستانی، 210 فیلم غیرداستانی، 84 فیلم کوتاه و 63 فیلم انیمیشن را فیلمبرداری کرد. آمار رسمی از تعداد کل فیلم‌های تولید‌شده در کشور در این دوره وجود ندارد. هر ساله فیلم‌هایی در جشنواره‌های فیلم کلاس «الف» شرکت می‌کنند که برخی از آنها موفق به دریافت جوایزی نیز می‌شوند. در سال 2018 در جشنواره بین‌المللی فیلم کن، سامال یسلیاموا بازیگر قزاق، نخل طلای کن را به عنوان نامزد بهترین بازیگر زن دریافت کرد و اولین بازیگر زن کشورهای مستقل مشترک‌المنافع در تاریخ جشنواره فیلم کن بود که این جایزه را دریافت می‌کرد. در ژانویه 2019 قانون جمهوری قزاقستان "در مورد فیلمبرداری" به تصویب رسید. در همان سال 2019 مرکز دولتی حمایت از سینمای ملی شروع به کار کرد.

سازمان‌های کلیدی صنعت فیلم در قزاقستان

1) شرکت سهامی غیر‌انتفاعی «مرکز دولتی حمایت از سینمای ملی». این شرکت به منظور عملی کردن قانون جمهوری قزاقستان به موجب فرمان دولت جمهوری قزاقستان در مارس 2019 تأسیس شد. به آن «سینما قزاق» نیز می‌گویند. مرکز دولتی حمایت از سینمای ملی تنها تنظیم‌کننده بودجه دولتی است که برای توسعه سینما از جمله تولید فیلم اختصاص داده شده است. این مرکز دارای یک شورای تخصصی است که به تایید وزارت فرهنگ و ورزش جمهوری قزاقستان ‌رسیده و برای مدت سه سال انتخاب می‌شود و در فرآیند انتخاب پروژه‌ها برای تامین مالی شرکت می‌کند.

اهم فعالیت‌های مرکز دولتی حمایت از سینمای ملی:

• تامین مالی فیلم، توسعه سینمای ملی و تولید مشترک بین‌المللی. در همین رابطه می‌توان به اختصاص 7 میلیارد تنگه (2/18 میلیون دلار با نرخ میانگین موزون) و تصویب تولید 14 فیلم سینمایی در سال 2019 و اختصاص 6 میلیارد تنگه (8/14 میلیون دلار با نرخ میانگین موزون)و تصویب تولید 15 فیلم در سال 2020 اشاره کرد.
• ترویج و همکاری بین‌المللی مانند سازوکارهای برگزاری جشنواره‌های فیلم، بازارهای فیلم و انجمن‌ها؛
• جذب سرمایه‌گذاری: پرداخت یارانه به پروژه‌های فیلم خارجی از طریق تخفیف، بازپرداخت تا سقف 30 درصد؛
• کمیسیون ملی فیلم: حمایت سازمانی از پروژه‌های سینمایی؛
• توزیع فیلم‌ها: توزیع داخلی و بین‌المللی سینمای ملی؛
• تحصیلات: رشد حرفه‌ای پرسنل در زمینه فیلمبرداری.

2) "قزاق‌فیلم" به نام ش.آیمانوف. مرکز دولتی حمایت از سینمای ملی از تجهیزات فنی و غیره حمایت می‌کند.

3) سازمان‌های عمومی.

• آکادمی ملی علوم و هنرهای تصاویر متحرک. این آکادمی در سال 2016 تاسیس شد. از اول ژانویه 2021 تاکنون تعداد اعضای آکادمی 99 نفر بوده است. این آکادمی جایزه "تولپار" را ابداع کرد که هر ساله با رای مخفی در بخش‌های زیر اعطا می‌شود: "بهترین فیلم"، "بهترین کارگردانی"، "بهترین فیلمنامه"، "بهترین بازیگر مرد"، "بهترین بازیگر زن"، "بهترین فیلمبرداری"، "بهترین طراح تولید" و "بهترین موسیقی فیلم".
• انجمن منتقدان فیلم قزاقستان. این انجمن در سال 2015 تاسیس شد و از اول ژانویه 2021 تعداد 15 عضو دارد. این انجمن جایزه برگزیده سال را در 12 بخش دائمی ارائه می‌کند: "بهترین فیلم درام"، "بهترین ژانر فیلم"، "بهترین کارگردانی"، "بهترین فیلمنامه"، "بهترین بازیگر مرد"، "بهترین بازیگر زن" ، "بهترین بازیگر نقش مکمل مرد"، "بهترین بازیگر نقش مکمل زن"، "بهترین آهنگساز"، "بهترین آهنگ"، "بهترین مدیر فیلمبرداری" و "بهترین کارگردان هنری".
• انجمن مستقل سینماگران قزاقستان که تا سال 2020 انجمن سینماگران جوان قزاقستان نامیده می‌شد، در سال 2014 تاسیس شد.

4) جشنواره‌ها و انجمن‌های فیلم سالانه:

• جشنواره بین‌المللی فیلم "اوراسیا". این جشنواره که در سال 1998 تاسیس شد و با حمایت وزارت فرهنگ و ورزش جمهوری قزاقستان برگزار می‌شود، مورد تایید فدراسیون بین‌المللی انجمن‌های تولیدکنندگان نیز است.
• جشنواره بین‌المللی فیلم "Almaty Film Festival". این جشنواره در سال 2018 تاسیس شد و با حمایت استانداری آلماتی برگزار می‌شود.
• جشنواره بین‌المللی فیلم‌های دانشجویی "باستاو". این جشنواره در سال 2011 تاسیس شد و بر اساس آکادمی ملی هنر قزاقستان به نام تمیربک ژورگنوف برگزار می‌شود.
• جشنواره بین‌المللی" بایکونور". یک جشنواره فیلم کوتاه است که برای اولین بار در سال 2016 به عنوان جشنواره جمهوری فیلم کوتاه برگزار شد.

5) سینماها و شبکه‌های سینمایی.

آمار به ثبت‌‌رسیده از فعالیت‌های گوناگون سینما‌ها و شبکه‌های سینمایی در داخل کشور فراوان است. تا سال 2021  تعداد کل سینماها در جمهوری قزاقستان 104 مورد بوده است که از این تعداد 70 سینمای دیجیتال سرپوشیده و  23 سالن سینمای سیار هستند. تعداد آپارات ثابت پخش فیلم بر اساس داده‌های سال 2021، 451 است.

تعداد بازدیدکنندگان سینما هر ساله در حال افزایش است و بر اساس آمار رسمی در سال 2021 به 8453153   نفر رسیده است. در عین حال تعداد کل صندلی‌های سالن‌های سینما در قزاقستان 52268 است.

جدای از آنچه گفته شد، می‌توان به گروه‌های‌ "بدلکاری نوماد" و"لیدر" اشاره کرد که سال‌ها در قزاقستان بوده‌اند، در زمینه خود در کشورهای آسیای مرکزی پیشرو بوده و در سطح بین‌المللی کار می‌کنند (گروه‌‌ بدلکاری نوماد در سال 2020 جایزه معتبر بین‌المللی Taurus World Stunt Award که سالانه به بهترین بدلکاران جهان اعطا می‌شود، دریافت کردند).

در قزاقستان توزیع فیلم متعلق به شرکت‌های مستقل خصوصی است. از جمله بزرگترین آنها KinoPark، Star Cinema، Chaplin، Sulpak Sinema، Interfilm distribution، Cinema Hotel Corporation، Arman و Meloman هستند.

ظرفیت نهادی (شامل موسسات آموزشی و تخصصی، برنامه‌ها و مدارس)

چهار موسسه آموزش عالی تخصصی در قزاقستان وجود دارد.

1. آکادمی ملی هنر قزاقستان به تام ت. ژورگناو در آلماتی. تاریخچه تشکیل این دانشگاه به سال 1955 برمی‌گردد. تا سال 2001  طبق فرمان رئیس‌جمهور جمهوری قزاقستان "در مورد اعطای وضعیت ویژه به برخی از موسسات آموزش عالی دولتی" وضعیت ویژه‌ای به آکادمی ملی هنر قزاقستان به نام ت. ژورگناو اعطا شد. این اکادمی دارای سیستم سه مرحله‌ای آموزش پرسنل «در مقاطع لیسانس، فوق‌لیسانس و دکترا»  بوده و شش دانشکده شامل 1) هنر تئاتر؛ 2) سینما و تلویزیون؛ 3) رقص؛ 4) نقاشی، مجسمه‌سازی و طراحی؛ 5) نقد هنری؛ 6) هنر موسیقی و دکترا دارد.
2. دانشگاه ملی هنر قزاقستان در آستانه. در سال 2009 دانشکده تئاتر، سینما و تلویزیون تحت نظر آکادمی ملی موسیقی قزاقستان افتتاح شد و به دانشگاه ملی هنر قزاقستان تغییر نام داد. این دانشگاه دارای مقطع‌های لیسانس و فوق‌لیسانس است و در مجموع شش دانشکده دارد که عبارتند از 1) آواز، گروه کر، هنر پاپ و آموزش موسیقی؛ 2) سینما و تلویزیون؛ موسیقی‌شناسی و پیانو؛ 3) اجرای ارکستر؛ 4) هنر تئاتر و نقد هنر؛ 5) هنر موسیقی سنتی؛ 6) هنری و همچنین بخش رشته‌های اجتماعی و بشردوستانه و مدیریت هنری.

دانشکده "هنر سینما  و تلویزیون" بین 40 الی50 متخصص تربیت می‌کند و به طور فعال در زمینه پویایی آکادمیک خارجی در برنامه‌های آموزشی مختلف با کشورهای اروپایی کار می‌کند.

3. آکادمی سینما و تلویزیون دانشگاه «توران» در آلماتی. دانشگاه توران در سال 1992 در آلماتی تاسیس شد و به ثبت رسید. این دانشگاه در 24 رشته تخصصی در مقطع لیسانس، 15 گرایش فوق‌لیسانس و 5 گرایش دکترا آموزش می‌دهد و دارای سه برنامه آموزشی مرتبط با سینما است که عبارتند از:

• تخصص‌های سینمایی در فرهنگستان فیلم و تلویزیون دانشگاه توران
• لیسانس: کارگردانی؛ هنر فیلم‌برداری؛ هنر بازیگری و تولید فیلم و تلویزیون؛
• فوق‌لیسانس: کارگردانی؛ هنر فیلم‌برداری.

4. دانشگاه دولتی قزاقستان جنوبی به نام م. عیوض‌اف. این دانشگاه یکی از بزرگترین دانشگاه‌های چند‌رشته‌ای در جمهوری قزاقستان است که در آن رشته کارگردانی در دو مقطع لیسانس و فوق‌لیسانس تدریس می‌شود.

همچنین حدود 30 مدرسه و دوره خصوصی فیلم برای بزرگسالان و کودکان در قزاقستان وجود دارد که فهرست آنها  هر ساله تغییر می‌کند.

جنبه‌های جنسیتی

در این بخش از تحقیق، آمار رسمی مبنی بر اینکه چه تعداد مرد و زن در یک حرفه خاص سینما کار می‌کنند، وجود ندارد. در مجموع می‌توان به این نکته اشاره کرد که در میان کارگردانان، فیلمنامه‌نویسان، فیلمبرداران، طراحان تولید، آهنگسازان و صدابرداران، زنان بسیار کمی در سینمای قزاقستان حضور دارند. این در حالی است که تعداد زنان تهیه‌کننده در صنعت سینمای کشور بیشتر است.

نتیجه‌گیری و پیشنهادات

صنعت سینما آیینه توسعه کشور است. به عنوان یک اصل ،  سینما در جایی توسعه می‌یابد که اقتصاد کشور رشد قدرتمندی داشته باشد. مبنای توسعه سینمای تجاری ، دیجیتالی‌شدن سینما است که به معنای کاهش قیمت آن است. توسعه سیستم پخش فیلم که در 17 سال گذشته به یک تجارت خصوصی مبدل شده است و همچنین ورود نمایندگانی از تولیدکنندگان موفق نمایش و تلویزیون به سینما نقش مهمی را در رشد این صنعت ایفا کرده است.

امروزه صنعت فیلم، صنعت خلاق پیشرو در قزاقستان است، اما این دستاورد تنها مربوط به دوازده سال گذشته است. نقش موثر کمدین‌هایی که تماشاگران قزاق را به سینمای ملی سوق دادند، نیز تحسین‌برانگیز است. به گفته کارشناسان، گردش سرمایه در صنعت سینما بیشتر از صنعت خودروسازی داخلی است، بنابراین اهالی مشاغل نمایشی با ورود به سینما متوجه ظرفیت بالای سینما برای کسب درآمد بیشتر شدند. امروزه سهم عمده درآمد حاصل از پخش فیلم در این کشور از فیلم‌های آمریکایی است، بنابراین 70 تا 80 درصد پول به صورت قانونی به خارج از کشور سوق داده می شود. هرچه بر کیفیت و کمیت تولید فیلم‌های قزاقستانی افزوده شود، سهم بیشتری از توزیع و فروش آنها به کشور تعلق می‌گیرد و در داخل کشور باقی خواهد ماند. لذا ضروری است دست اندرکاران صنعت سینمای قزاقستان نسبت به اصلاح نقشه راه خود ، چشم انداز آینده را معطوف به پتانسیل  و ظرفیت داخلی نموده تا ضمن رشد و بالندگی استعدادهای داخلی از خروج منابع کشور به خارج نیز جلوگیری نمایند.

منابع:

1. https://unesdoc.unesco.org/in/documentViewer.xhtml?v=2.1.196&id=p::usmarcdef_0000380026_rus&file=/in/rest/annotationSVC/DownloadWatermarkedAttachment/attach_import_991cac7a-7165-4c70-974d-2bb14be511a0%3F_%3D380026rus.pdf&locale=ru&multi=true&ark=/ark:/48223/pf0000380026_rus/PDF/380026rus.pdf#UNESCO-Central-Asia-Film-Industry_RU.indd%3A.80110%3A165
2. https://taldau.stat.gov.kz/ru/NewIndex/GetIndex/702575?regionId=741880&periodId=7
3. https://kazakhcinema.kz/ru/novosti/kinoteatry-kak-osnova-kinoindustrii-strany.html
4. https://taldau.stat.gov.kz/ru/NewIndex/GetIndex/702581?keyword
5. http://www.iref.kz/razvitie-industrii-kino-v-kazahstane/

تهیه‌کننده: رایزنی فرهنگی ایران در آستانه، قزاقستان