عادل خانی مدیرکل توسعه روابط فرهنگی آسیا- اقیانوسیه سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی در مطلبی که در اختیار خبرگزاری ایرنا قرار داده است، نوشت: 

در دیدار محمدمهدی ایمانی‌پور رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی ایران و محمد نوری ارصوی، وزیر فرهنگ و گردشگری ترکیه، توافق شد که همکاری‌های فرهنگی بین دو کشور در سال ۲۰۲۵ گسترش یابد. یکی از نکات مهم این مذاکرات، پیشنهاد ایران برای آغاز رسمی سال فرهنگی در فوریه ۲۰۲۵، هم‌زمان با روز ملی ایران، بود.

این انتخاب زمانی، حامل پیامی مهم در تأکید بر اهمیت این همکاری‌هاست. ترکیه نیز با استقبال از این برنامه، سال ۲۰۲۵ را فرصتی برای تعمیق روابط فرهنگی دو کشور دانست.

از سوی دیگر، دعوت ترکیه از ایران برای حضور ویژه در جشنواره «مسیر فرهنگی ترکیه» نیز از دیگر اقدامات مهم در این مسیر است. این جشنواره، با مشارکت گسترده مردم ترکیه، بستری مناسب برای نمایش فرهنگ‌های متنوع فراهم می‌کند و می‌تواند فرصتی استثنایی برای معرفی هنر و فرهنگ ایرانی باشد.

روابط ایران و ترکیه همواره تحت تأثیر سه متغیر اصلی یعنی عوامل ژئوپلیتیکی، تفاوت‌های هویتی (دینی، زبانی و فرهنگی)، و تصمیمات نخبگان سیاسی قرار داشته و همواره بر لبه باریکی از همکاری و رقابت قرار داشته است.

اگرچه این دو کشور رقابت‌های تاریخی و تضادهای منافع متعددی در سطح منطقه‌ای دارند، اما هم‌زمان مسیرهایی برای همکاری نیز گشوده شده است. در این میان، دیپلماسی فرهنگی می‌تواند ابزاری کارآمد برای کاهش تنش‌ها و افزایش درک متقابل باشد.

برگزاری برنامه‌های فرهنگی مشترک برای«سال فرهنگی ایران و ترکیه» در سال ۲۰۲۵، فرصتی است که اگر به درستی مدیریت شود، می‌تواند زمینه‌ساز گسترش همکاری‌های پایدار میان ایران و ترکیه باشد. این تعاملات نه‌تنها به تحکیم روابط دو کشور کمک می‌کند، بلکه الگویی برای سایر کشورها در منطقه خواهد بود که چگونه می‌توان در عین رقابت‌های ژئوپلیتیکی، همکاری‌های فرهنگی را حفظ و تقویت کرد.

همکاری و رقابت: دو روی یک سکه

در حالی که برنامه‌های فرهنگی نشان از تعاملات مثبت دو کشور دارند، روابط ایران و ترکیه با وجود تمام این رقابت‌ها، روابطی پایدار را حفظ کرده‌اند. نبود مناقشات مرزی، پیوندهای فرهنگی و منافع مشترک اقتصادی از جمله عواملی هستند که دو کشور را به سمت همکاری سوق داده‌اند.

دیپلماسی فرهنگی به‌عنوان ابزار تعامل

برنامه‌ریزی برای سال فرهنگی ۲۰۲۵ نشان می‌دهد که ایران و ترکیه به اهمیت دیپلماسی فرهنگی در تقویت روابط دوجانبه پی برده‌اند. از یک سو، ایران به دنبال آن است که با حضور در جشنواره‌های فرهنگی ترکیه، تصویر خود را در افکار عمومی ترکیه بهبود بخشد. از سوی دیگر، ترکیه نیز تلاش دارد از طریق این همکاری‌ها، پیوندهای فرهنگی و تاریخی خود با ایران را تقویت کند.

این همکاری‌ها می‌تواند فراتر از حوزه فرهنگ رفته و بر سایر زمینه‌های روابط دوجانبه مانند تجارت، آموزش و گردشگری نیز تأثیر بگذارد. همچنین، تقویت تعاملات فرهنگی به کاهش سوءظن‌های تاریخی و افزایش اعتماد متقابل بین دو کشور منجر شود.

فرهنگ همسایگی: تعامل در سایه رقابت

روابط ایران و ترکیه نمونه‌ای از دیپلماسی پیچیده منطقه‌ای است که در آن رقابت و همکاری به‌طور هم‌زمان جریان دارند. این دو کشور، با وجود تفاوت‌های مذهبی، زبانی و هویتی، چهار قرن است که مرزهای باثباتی داشته‌اند.

در واقع، مفهوم «فرهنگ همسایگی» در روابط ایران و ترکیه موجب شده است که حتی در اوج رقابت‌های منطقه‌ای، سطحی از همکاری حفظ شود. چرا که منافع مشترک آنها در حوزه‌های اقتصادی، امنیتی و فرهنگی ایجاب می‌کند که سطحی از تعامل را حفظ کنند.در این چارچوب، تعاملات فرهنگی می‌تواند به‌عنوان پلی برای حفظ این توازن عمل کند.

سال فرهنگی ایران و ترکیه و پیامدهای آن

برنامه‌ریزی برای«سال فرهنگی ایران و ترکیه»نشان‌دهنده‌ی اراده‌ دو کشور برای تقویت همکاری‌های فرهنگی و هنری است. این ابتکار می‌تواند اثرات متعددی در زمینه‌های مختلف داشته باشد:

بهبود تصویر ایران در جامعه‌ ترکیه: یکی از چالش‌های اساسی در روابط ایران و ترکیه، برداشت‌های متفاوت افکار عمومی دو کشور از یکدیگر است.

رسانه‌های ترکیه، به‌ویژه در سال‌های اخیر، تصویری نسبتاً منفی از ایران ارائه داده‌اند که بیشتر تحت تأثیر مسائل سیاسی و رقابت‌های منطقه‌ای قرار دارد. برگزاری رویدادهای فرهنگی، نمایشگاه‌های هنری، هفته‌های فیلم و ادبیات ایران در ترکیه می‌تواند به درک بهتر مردم ترکیه از فرهنگ و تمدن ایرانی کمک کند.

تقویت همکاری‌های علمی و آموزشی: در کنار فعالیت‌های فرهنگی، گسترش تبادلات علمی میان دانشگاه‌های ایران و ترکیه نیز می‌تواند یکی از پیامدهای مثبت این رویداد باشد. برگزاری همایش‌های مشترک، امضای تفاهم‌نامه‌های همکاری علمی و توسعه‌ی برنامه‌های تبادل دانشجو و استاد، می‌تواند پیوندهای علمی میان دو کشور را عمیق‌تر کند.

افزایش تعاملات گردشگری: ایران و ترکیه از مقاصد مهم گردشگری در منطقه محسوب می‌شوند. ایران به دلیل جاذبه‌های تاریخی، فرهنگی و مذهبی، می‌تواند برای گردشگران ترک نیز جذاب باشد. «سال فرهنگی» فرصتی مناسب برای معرفی بهتر ایران به گردشگران ترکیه و توسعه‌ی صنعت گردشگری میان دو کشور خواهد بود.

توسعه‌ همکاری‌های هنری و رسانه‌ای: برگزاری جشنواره‌های مشترک فیلم، تولیدات سینمایی مشترک و همکاری‌های رسانه‌ای می‌تواند موجب نزدیکی بیشتر هنرمندان و فعالان فرهنگی دو کشور شود.

ایران در زمینه‌ی سینما و تولیدات تلویزیونی جایگاه برجسته‌ای در منطقه دارد، در حالی که ترکیه نیز در سال‌های اخیر با تولید سریال‌های پرمخاطب، تأثیر فرهنگی گسترده‌ای در منطقه‌ی خاورمیانه داشته است. همکاری در این حوزه می‌تواند به تعامل بیشتر مردم دو کشور کمک کند.

چرایی نیاز به بازتعریف روابط ایران و ترکیه؛ از رقابت تا همکاری

روابط ایران و ترکیه، دو بازیگر مهم و تأثیرگذار در منطقه خاورمیانه و جهان اسلام، همواره ترکیبی پیچیده از رقابت و همکاری بوده است.

در شرایط کنونی، با توجه به تحولات سریع منطقه و جهان، بازتعریف این روابط به منظور ایجاد مسیری برای توسعه همه‌جانبه و پایدار، بیش از هر زمان دیگری ضروری به نظر می‌رسد.

ضرورت بازتعریف روابط ایران و ترکیه، ناشی از عوامل چندگانه‌ای است که در ادامه به تفصیل مورد بررسی قرار می‌گیرند:

تغییرات ژئوپلیتیکی و افزایش رقابت منطقه‌ای

یکی از مهم‌ترین دلایلی که روابط ایران و ترکیه نیازمند بازتعریف است، تغییرات گسترده در موازنه قدرت منطقه‌ای است. دو کشور در برخی از مهم‌ترین پرونده‌های منطقه‌ای دارای منافع متفاوت و گاه متضاد هستند.

الف- رقابت در سوریه و عراق

حمایت متفاوت دو کشور از طرف‌های درگیر در بحران‌های سوریه و عراق، موجب اختلاف نظرهایی در روابط دوجانبه شده است. این رقابت‌های ژئوپلیتیکی باعث ایجاد شکاف‌هایی در روابط دو کشور شده است.

درک های متفاوت از وضعیت طرف های درگیری در بحران‌های سوریه و عراق، موجب اختلاف نظرهایی در چگونگی مدیریت اوضاع در پرونده هایی نظیر موضوع سوریه و عراق شد که طبیعتا اختلاف سلیقه در نوع اعمال نظر در این پرونده ها را به همراه داشت. طبیعی است که این رقابت‌های ژئوپلیتیکی باعث ایجاد شکاف‌هایی در روابط دو کشور شده است.

ب- قفقاز جنوبی و مسئله آذربایجان-ارمنستان

یکی دیگر از حوزه‌های رقابت میان ایران و ترکیه، منطقه قفقاز جنوبی است. ترکیه در جریان جنگ دوم قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ از آذربایجان حمایت کامل کرد، در حالی که ایران تلاش کرد موضعی بی‌طرفانه اتخاذ کند، ترکیه سعی کرد تا نفوذ خود را در قفقاز افزایش دهد که این مسئله لزوما همراستا با منافع ایران نبود.

ج-رقابت بر سر نفوذ در آسیای مرکزی

تلاش هر دو کشور برای افزایش نفوذ در منطقه آسیای مرکزی، زمینه رقابت را فراهم کرده است. آسیای مرکزی به عنوان منطقه‌ای با جمعیت ترک‌زبان و هم‌مرز با ایران، یکی از حوزه‌های رقابت بین دو کشور است. ترکیه در سال‌های اخیر از طریق سازمان کشورهای ترک‌ و سیاست‌های فرهنگی و اقتصادی، نفوذ خود را در این منطقه افزایش داده است. این در حالی است که ایران نیز تلاش دارد روابط خود را با کشورهای این منطقه تقویت کند.

ضرورت توسعه روابط فرهنگی، علمی و اجتماعی

۱- شبکه‌سازی فرهنگی: شبکه‌سازی فرهنگی به معنای ایجاد پیوندهای مستحکم میان نهادها، دانشگاه‌ها، مراکز فرهنگی و اجتماعی در دو کشور است. این امر می‌تواند زمینه‌ساز ارتباطات پایدار میان نخبگان فکری، هنرمندان و دانشگاهیان باشد. با ایجاد شبکه‌های فرهنگی، انتقال دانش، هنر و ادبیات میان دو کشور تسهیل شده و امکان همکاری‌های بینافرهنگی فراهم می‌شود. به عنوان مثال، برگزاری نمایشگاه‌های مشترک هنری میان ایران و ترکیه، یا راه‌اندازی جشنواره‌های سینمایی که فیلم‌سازان دو کشور در آن شرکت داشته باشند، می‌تواند موجب شناخت متقابل عمیق‌تر شود. همچنین ایجاد شبکه‌های دانشگاهی که پژوهشگران ایرانی و ترک را به همکاری در زمینه‌های علوم انسانی و اسلامی تشویق کند، یکی از راه‌های مؤثر برای تقویت همبستگی فرهنگی است.

۲- گفتمان بینافرهنگی: گفتمان بینافرهنگی به تعامل میان فرهنگ‌های مختلف با هدف هم‌افزایی و ارتقای درک متقابل اشاره دارد. ایران و ترکیه به‌عنوان دو کشور مسلمان با پیشینه غنی فرهنگی، می‌توانند از این گفتمان برای توسعه روابط خود و ایجاد ارتباطات فرهنگی گسترده‌تر در جهان اسلام بهره ببرند.

۳-استراتژی همگرایی در جهان اسلام: یکی از اهداف بلندمدت روابط ایران و ترکیه، تقویت همگرایی در جهان اسلام است. از طریق توسعه دیپلماسی فرهنگی، حمایت از جریان‌های فکری معتدل و مقابله با جریان‌های افراطی، می‌توان به این هدف دست یافت.

۴-همگرایی به‌جای واگرایی: با وجود رقابت‌های منطقه‌ای و سیاسی، تلاش برای تقویت همگرایی فرهنگی و اقتصادی می‌تواند به افزایش ثبات در منطقه کمک کند. ایران و ترکیه می‌توانند از ظرفیت‌های مشترک خود در حوزه‌های علمی، اقتصادی و رسانه‌ای برای تقویت همکاری استفاده کنند. همکاری در پروژه‌های زیرساختی، انرژی و حمل‌ونقل، و بهره‌گیری از پتانسیل‌های دانشگاهی دو کشور، مسیر تقویت همگرایی را هموار خواهد کرد.

۵- قدرت نرم دیاسپورای ایران در ترکیه: دیاسپورای ایرانی در ترکیه، به‌عنوان یکی از گروه‌های تأثیرگذار، می‌تواند نقش مهمی در توسعه روابط دو کشور ایفا کند. جامعه ایرانیان مقیم ترکیه، با فعالیت در حوزه‌های علمی، فرهنگی و تجاری، به‌عنوان پل ارتباطی بین دو کشور عمل می‌کند. حمایت از شبکه‌های علمی و تجاری ایرانیان در ترکیه، و ایجاد بسترهای ارتباطی قوی‌تر، می‌تواند به توسعه اقتصادی و فرهنگی دو کشور کمک کند.

۶- مستندسازی: یکی از راهکارهای مؤثر در توسعه روابط فرهنگی و علمی ایران و ترکیه، مستندسازی تاریخ مشترک، تعاملات فرهنگی و پروژه‌های موفق همکاری است. انتشار کتب، مقالات و تولید مستندهای فرهنگی و تاریخی، می‌تواند به شناخت عمیق‌تر دو ملت از یکدیگر کمک کند و راه را برای همکاری‌های آینده هموار سازد.

۷-ظرفیت‌سازی: ایجاد بسترهای آموزشی و پژوهشی مشترک، ازجمله تأسیس مراکز تحقیقاتی مشترک، برنامه‌های تبادل استاد و دانشجو، و حمایت از پژوهش‌های میان‌رشته‌ای، می‌تواند ظرفیت‌های همکاری ایران و ترکیه را افزایش دهد. سرمایه‌گذاری در پروژه‌های فناورانه و کارآفرینی مشترک نیز می‌تواند به تقویت این همکاری‌ها کمک کند.

۸-ایجاد تعاملات مؤثرتر: برای تعمیق روابط فرهنگی میان ایران و ترکیه، باید برنامه‌هایی نظیر تبادلات دانشگاهی، رویدادهای فرهنگی مشترک و برنامه‌های تحقیقاتی مشترک تقویت شود. این تعاملات مؤثرتر، می‌تواند به کاهش سوءبرداشت‌های تاریخی و مذهبی کمک کرده و درک عمیق‌تری از فرهنگ دو کشور ارائه دهد.

۹- مقابله با روایت‌های واگرایانه: در بسیاری از مواقع، جریان‌های تندرو تلاش دارند تا با ایجاد گفتمان‌های واگرایانه، اختلافات مذهبی و تاریخی را برجسته کنند. مقابله با این روایت‌ها نیازمند ترویج گفتمان‌های همگرایانه، انتشار آثار علمی معتبر و برگزاری نشست‌های تخصصی درباره اشتراکات فرهنگی ایران و ترکیه است.

به عنوان مثال، بسیاری از رسانه‌های خارجی و جریان‌های افراطی تلاش دارند ایران و ترکیه را به‌عنوان دو قدرت متخاصم در منطقه معرفی کنند. این در حالی است که با انتشار مقالات علمی و ایجاد همکاری‌های رسانه‌ای مشترک، می‌توان این روایت‌های نادرست را اصلاح کرد. همچنین، تأکید بر مشترکات مذهبی، مانند نقش تاریخی صوفیان و علمای حنفی و شیعه در دو کشور، می‌تواند در کاهش تنش‌های مذهبی تأثیرگذار باشد.

در بسیاری از مواقع، جریان‌های تندرو تلاش دارند تا با ایجاد گفتمان‌های واگرایانه، اختلافات مذهبی و تاریخی را برجسته کنند. مقابله با این روایت‌ها نیازمند ترویج گفتمان‌های همگرایانه، انتشار آثار علمی معتبر و برگزاری نشست‌های تخصصی درباره اشتراکات فرهنگی ایران و ترکیه است.

 گرایش به «همکاری». اما، به‌کارگیری این سه راهبرد موجب می شود که روابط دوکشور با وجود رقابت‌های ژئوپلیتیکی، به‌طور تدریجی و پایدار گسترش یابد. این استراتژی‌ها به دو کشور اجازه می دهد که در عین رقابت، همکاری‌های خود را در حوزه‌های کلیدی حفظ کنند و از آسیب‌های ناشی از اختلافات سیاسی بکاهند.

در نتیجه، تعاملات ایران و ترکیه الگویی از «همزیستی رقابتی» را ارائه می دهند که می‌تواند در سایر روابط منطقه‌ای نیز مورد استفاده قرار گیرد.

شبکه‌سازی فرهنگی، تقویت گفتمان فرهنگی، مقابله با روایت‌های واگرایانه و توسعه گفتمان بینافرهنگی، می‌تواند به تعمیق روابط میان دو کشور کمک کند.

علاوه بر این، هم‌افزایی فرهنگی، تقویت مدیریت فرهنگی و اجرای استراتژی‌های همگرایی در جهان اسلام، راهکارهایی مؤثر برای افزایش تعاملات میان ایران و ترکیه هستند.

توسعه اقتصاد فرهنگ و فرهنگ اقتصاد، به‌عنوان دو رویکرد مکمل، می‌تواند ضمن گسترش همکاری‌های فرهنگی، به رشد اقتصادی نیز کمک کند. در نهایت، با استفاده از سیاست‌های فرهنگی پایدار، مستندسازی و ظرفیت‌سازی، می‌توان مسیر همکاری‌های بلندمدت را هموار کرد و به یکپارچگی بیشتر در جهان اسلام دست یافت.

سال فرهنگی ایران و ترکیه می‌تواند نقطه‌ی عطفی در روابط فرهنگی دو کشور باشد و زمینه‌ساز تقویت همکاری‌های هنری، رسانه‌ای، علمی و گردشگری گردد.

با این حال، موفقیت این ابتکار مستلزم مدیریت صحیح، برنامه‌ریزی دقیق و همکاری جدی نهادهای فرهنگی و دولتی دو کشور است. علاوه بر این، لازم است دیپلماسی فرهنگی از سطح نخبگان فراتر رفته و به سطح مردمی و اجتماعی نیز گسترش یابد. در نهایت، اگرچه رقابت‌های منطقه‌ای و اختلافات ژئوپلیتیکی همچنان نقش مهمی در روابط ایران و ترکیه ایفا خواهند کرد، اما دیپلماسی فرهنگی می‌تواند به‌عنوان ابزاری مؤثر در جهت کاهش تنش‌ها و ایجاد درک متقابل میان دو ملت مورد استفاده قرار گیرد.

روابط عمومی و اطلاع رسانی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی