ماه رمضان، علاوه بر یک فریضه دینی، در ترکیه به مثابه یک پدیده اجتماعی و فرهنگی نمود می‌یابد. در این ماه، شاهد تجلی سنت‌ها و آداب و رسومی دیرینه در کنار رویدادهای رسانه‌ای و برنامه‌های متنوع هستیم. در این نوشتار که برگرفته شده از فیلم  مستندی به نام سوی فانوس می باشد به برخی از زوایای این پدیده چندوجهی می‌پردازیم:

شاید کشورهای معدودی در دنیا باشند که ماه مبارک رمضان موجب ایجاد یک جرقه مهم در سیر سیاسی آن کشور شده باشد ،ترکیه کشوری که بیست و هفت سال پیش برگزاری یک مراسم افطاری در کاخ نخست وزیری آن آتش حمله به ملت و دولت اسلام گرا را در ترکیه شعله ور کرد. کودتای ترکیه در بیست و هشت فوریه سال هزار و نهصد و نود و هفت در واقع واکنش احزاب لائیک ملی گرا و چپ ترکیه به افزایش قدرت دولت تازه تاسیس اسلام گرا و در پی آن رونق فعالیت های دینی در سطح جامعه بود‌ یکی از نقاط عطف درگیری دولت اسلام گرا با احزاب مخالف برگزاری مراسم رسمی افطار توسط نخست وزیری با دعوت از سران گروه های مذهبی و رهبران طریقت ها در روز اول رمضان سال هزار ۱۹۹۷بود اتفاقی که حملات رسانه ای به دولت را به دلیل زیر سوال بردن لایسیته کشور تشدید کرد و نهایتا پنجاه روز بعد به یک کودتای نرم در تاریخ ترکیه منجر شد. و در پی آن ممنوعیت فعالیت مدارس دینی ممنوعیت حجاب در انظار عمومی و دیگر قوانین محدودکننده فعالیت های دینی برای ما مسلمانان وضع گردید.

 حال بعد از گذشت حدود سی سال از آن ممنوعیت ها وامداران آن دولت دوباره سر کار هستند و دست مسلمانان آناتولی برای بازنمایی فرهنگ سنتی و دینی شان باز است.

 ترکیه در شمال غربی ایران واقع شده هشتاد و چهار میلیون نفر جمعیت دارد و از بین مردمان آن نود و دو درصد مسلمان هستند این کشور اگرچه در دوره های مختلف تاریخی و حتی در قانون اساسی حال حاضرش عنوان جمهوریت لائیک را بر پیشانی دارد اما کماکان میراث دار خلافت عثمانی است.

 مردم ترکیه مانند بسیاری از مسلمانان پیش از رمضان خانه تکانی می کنند در اثنای آن به تلاوت و تدبر در قرآن و ذکر می پردازند و در نهایت عید فطر را به عنوان مهم ترین عید اسلامی گرامی می دارند پروفسور عمر عزنن استاد گروه الهیات دانشگاه آتاترک در مقاله ای با عنوان فرهنگ ترکی رمضان این خصوصیات را از دوران عثمانی اسلامی تا ترکیه لائیک امروزی جمع آوری کرده است از انتشار تنبیه نامه ویژه رمضان در دوره عثمانی توسط سلاطین برای توصیه مردم به رعایت احکام دینی و انصاف در تعیین قیمت ارزاق ماه رمضان گرفته تا سنت چراغانی مساجد با چراغ های مهیا.

 اگر در روزهای آغازین ماه رمضان در ترکیه و به صورت خاص در استانبول باشید بدون شک چراغانی هفت مسجد بزرگ این شهر که بر هفت تپه آن و برای تمثیل هفت سلطان عثمانی ساخته شده توجه شما را جلب خواهد کردترکیه ای ها به این چراغانی میان دو مناره مسجد مهیا می گویند برپا کردن مهیا در ترکیه قدمتی چهارصد و پنجاه ساله دارد .و مسجد سلطان احمد استانبول اولین محلی است که مناره های آن در ماه رمضان چراغانی شده است ومهیا حالا تبدیل به رشته های الکتریکی شده که کنار هم جملات مختلفی را در میان مناره مساجد نشان می دهد.

 جملاتی که به نظر می رسد در نبود تنبیه نامه ها قرار است پیام های دینی و دعوت مردم به همزیستی و هم نوایی در ماه مبارک رمضان از طریق آن به گوش مردم برسد.

 آمادگی عمومی ترکیه برای ماه رمضان محدود به چراغانی نیست و چادرهای رمضان یا چادر افطار دیگر سمبلی است که برپایی آن در میدان های اصلی شهر چشم انداز شهری شهرهای ترکیه را رمضانی می کند.این چادرها را بیشتر شهرداری ها ،موسسات خیریه و گاهی نیز خیرین و عموم مردم برای تامین افطار رایگان فراهم می کنند.

 از نان رمضان گرفته تا صوتلاژ که ترکیبی شبیه فرنی است ولی در تهیه آن به جای آرد برنج از خود آن استفاده می کنند در فرهنگ رمضانی مردم ترکیه به دلیل اصل مشترک توجه به قرآن و ذکر مساجد نقشی پررنگ دارند .مردم ترکیه علاوه بر برپایی مشترکات دینی مسلمانان در مساجد اجزای جدیدی را نیز به این احکام اضافه کردند ،تلاوت نغمات دینی با عنوان الهی از جمعه این اجزاست است.

 زیست  رمضانی شیعیان یا در اصطلاح متداول آن در ترکیه یعنی جعفری ها ماهیت متفاوتی با زیست عمومی جامعه نداشته و صرفا در اموری مثل نماز و افطار تفاوت هایی به چشم می آید .

به صورت خاص در استانبول دو مسجد زینبیه در بخش اروپایی و مسجدی دیگر در منطقه سلطان احمد محل اجتماع شیعیان استانبول است در این دو مسجد که از میان آنان مسجد والده خان به مسجد ایرانی ها معروف شده نماز جماعت برگزار شده و سفره های افطار برپا می شود .

برنامه های رمضانی استاد محور به جای سریال های پرز ق و برق 

در کنار زیست رمضانی در ساحت خانوادگی و شهری رسانه ها و شبکه های اجتماعی ترکیه نیز رنگ و بویی رمضانی می گیرد ،برخلاف تصورها از بازار پانصد میلیون دلاری پررونق فیلم و سریال در ترکیه بخش اساسی برنامه های رمضانی در تلویزیون ترکیه را نه سریال ها بلکه برنامه های مذهبی استاد محور تشکیل می دهند ،از شب های ابتدایی ماه رمضان برنامه های کارشناسان و واعظان مطرح ترکیه با ظاهری مدرن و کراوات زده در تلویزیون های خصوصی و دولتی شروع می شود. معروف ترین استاد و برنامه در میان تلویزیون های ترکیه را می توان برنامه های پروفسور  خطیب اوغلو دانست استاد الهیات و واعظ برجسته ای که عنوان برنامه های او نیز افطار و سحر با پروفسور خطیب اوغلو هستند و از شبکه خصوصی ای تی وی پخش می شود.

  زبان ساده و گیرا ،ارتباط فعال با مخاطبان و تلاش برای صحبت از اسلام رحمانی از جمله عواملی هستند که خطیب اوغلو را تبدیل به یک کارشناس دینی محبوب بین اهالی ترکیه کرده است .

تلویزیون ای تی وی در کنار دیگر تلویزیون های خصوصی ترکیه از جمله شبکه هایی است که اگرچه در طول سال ماهیتی لایک و غربی دارد اما در ماه رمضان تلاش می کند با تدارک برنامه ها سریال ها و حتی تغییر ماهیت آگهی های بازرگانی به رنگ و بویی رمضانی بپردازد و مخاطبان مذهبی را نیز پای برنامه های خود بنشاند. شبکه تیر تی وان به عنوان اولین شبکه از این مجموعه شبکه ها برنامه تلویزیونی شادی رمضان را هرسه با حضور حیاتی اینانچ به عنوان یک نویسنده و معلم علوم دینی برگزار می کند. در کنار این برنامه تلویزیونی این شبکه برای رمضان امسال نیز سریالی را با عنوان زندگی عزیز محمود صوفی معروف عثمانی متعلق به قرن شانزدهم برای مخاطبان تدارک دیده است.

 علاوه بر کانال اول تلویزیون تی آر تی کانال مخصوص این مجموعه تلویزیونی با عنوان تی آرتیی دیانت برنامه هایی را برای ماه مبارک رمضان تدارک می بیند .با توجه به اینکه شبکه تی آر تی به عنوان تلویزیون رسمی دولت ترکیه وظیفه انعکاس روایت دولتی از اسلام و ماه رمضان را بر عهده دارد ،شاخصه هایی همچون تاکید بر پند و اندرزهای اخلاقی دوری از پرداخت بیش از حد به مسائل سیاسی و صحبت از همراهی و وحدت میان گروه های دینی مهم ترین خصوصیات برنامه های دینی در این مجموعه کانال ها را تشکیل داده اند.

 تامین برنامه های رمضانی تلویزیون در ترکیه تنها محدود به شبکه های داخلی این کشور نیست شبکه فاکس ترکی از جمله شبکه هایی است که به عنوان یک شبکه آمریکایی سال هاست از فاتح ساواش کارشناس الهیات و حافظ قرآن به عنوان مجری کارشناس در برنامه های افطار و سحر خود استفاده می کنند .

در حوزه تلویزیون های شیعه نیز شبکه زینبیه تیوی که متعلق به جمعیت شیعیان و محله زینبیه در بخش اروپایی استانبول است به پخش برنامه های دینی و مجالس وعظ روحانی معروف شیعیان ترکیه صلاح الدین عزگندوز می پردازد .

عمده بار فعالیت شبکه های مجازی در ترکیه مربوط به یوتیوب و کانال های مربوط به کارشناسان و یا اینفلنسرهای دینی است، از جمله این شخصیت ها محمدیلی دانش آموخته و معلم ریاضی و در عین حال یک نویسنده و اینفلونسر حوزه ی علوم دینی است، کانال رسمی او در یوتیوب به عنوان خانه خیال حدود چهار میلیون دنبال کننده دارد.

 جالب است که چالش های بلاگهای غیرمذهبی در فضای مجازی ترکیه نیز رنگ و بوی رمضانی می گیرد از جمله معروف ترین این چالش ها یک دوربین مخفی در مورد درخواست یک شخص گرسنه و فقیر بود برای غذا از مشتری های یک رستوران است . این ویدئو که سه سال پیش ضبط شده علاوه بر بازنشر در اینستاگرام و تیک تاک در یوتیوب یازده میلیون بار دیده شده است.

 برنامه های ماه رمضان در ترکیه تا عید فطر ادامه دارد و در این میان شب های قدر از جمله شب های شلوغ مساجد در میان شب های رمضان هستند. در استانبول زیارت مسجد خرق شریف از اجزای جدایی ناپذیر این شب ها است مسجد خرق شریف محل حفظ و نگهداری خرقه ای است که به عقیده اهالی ترکیه متعلق به پیامبر بوده و با وصیت ایشان به اویس قرنی رسیده است.

در این شب ها در رسانه ها و برنامه های تلویزیونی نیز شهادت حضرت علی علیه السلام به صورت خاص با کلید واژه آخرین شب است ،مورد توجه قرار گرفته و از فضیلت های ایشان سخن گفته می شود در عین حال در چنین شب هایی شیعیان نیز در سنتی مشابه گرامیداشت شب قدر توسط ایرانی ها در مسجد زینبیه جمع شده و بعد از افطار تا سحر مشغول خواندن نماز دو رکعتی شب قدر و سپس قرائت دعای جوشن کبیر می شود.

جالب آن است که عمده مداحان دعوت شده برای این مراسم ها از میان مداحان آذری زبان ایرانی از شهرهای اردبیل و تبریز هستند.

 نقطه پایانی ماه رمضان در ترکیه عید فطر است و آمادگی برای آن نیز نیازمند برخی مقدمات است در ترکیه از عید فطر با عنوان عید رمضان یاد می شود اگرچه روز عرفه به صورت خاص در بین مسلمانان به روز پیش از عید قربان در نهم ذی حجه اطلاق می شود ،در میان مسلمانان ترکیه به روز پیش از عید فطر نیز روز عرفه گفته می شود و شستشو با آب عرفه به معنای استحمام در روز پیش از عید مورد توجه قرار می گیرد .زیارت قبور و صله رحم نیز از جمله وجوه مهم عید فطر است در نگاهی کلی به ترکیه به عنوان کشوری که به گواهی آمار به صورت میانگین پنجاه درصد مسلمانان آن روزه می گیرند می توان آن را یک مدل نسبتا موفق از توجه به وجه های فرهنگی دین و فعالیت های رسانه ای مذهبی دانست که هر ساله با نمایش برنامه های ویژه در ماه مبارک رمضان سعی در حفظ شعائر مذهبی در میان مردم مسلمان و تداوم فرهنگ ترکی اسلامی دارد.

تهیه و تنظیم :بهروز عباس زاده