گزیدۀ تاریخ ادبیات فارسی (نسخۀ چینی)، کتابی است که توسط دکتر یو گویلی، بنیان گذار و ‌مدیر رشتۀ زبان و ادبیات فارسی و‌ اتاق ایران شناسی دانشکدۀ آسیا و آفریقا و دانشگاه مطالعات زبان های خارجی پکن تألیف شده است.

برای تولید این اثر در سال ۲۰۱۹ میلادی یک پروژۀ سرمایه گذاری تألیف آثار، از وزارت آموزش چین درخواست کرد و توسط دانشگاه مطالعات خارجی پکن تأمین مالی شد و در فوریۀ  ۲۰۲۴ میلادی توسط انتشارات شاوو منتشر شد.

‏همانطور که دکتر غلامرضا ستوده استاد دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران و معاونت وقت مؤسسۀ دهخدا در مقدمۀ این کتاب می ­گوید: کتاب گزیدۀ تاریخ ادبیات فارسی ساختاری دقیق، منطقی، روشن و جامع دارد و مطالب در آن سیستماتیک و متمرکز گفته شده است که کمک ارزشمندی برای رشتۀ زبان فارسی دانشگاه‌های سراسر چین است و می‌توان آن را دلیلی بر تلاش‌ها و کمک‌های وی در توسعه و اشاعۀ مطالعات ایرانی و تعمیق آموزش عالی و تبادلات فرهنگی بین چین و ایران دانست.

شایان ذکر است که ادبیات صوفیانۀ فارسی، به او نشاط و الهام معنوی برای تحقیقات آکادمیک داد و او را قادر ساخت که زندگی را با نگرشی ثابت و باوقار، عشق و احترام به دیگران داشته باشد و قلبش را سیراب کند.

من در سال ۱۹۹۶میلادی به ایران سفر کردم و قرار بود تنها یک ماه در آنجا بمانم و برگردم؛ اما خوشبختانه سرنوشت به شکل دیگری رقم خورد و به طور معجزه­آسایی در ایران ماندم. هنوز شگفت ­زده ام که چطور در یک فاصلۀ زمانی کوتاه، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، مرا به عنوان دانشجوی خارجی رسمی پذیرفت و همچنین از دولت ایران بورس تحصیلی دریافت کردم!؟ غیر از ایران، کدام کشور دنیا می­تواند چنین سخاوتمندانه و بزرگوارانه با یک مسافر حقیقت جو، اینچنین مهربان باشد و او را چنان دلبسته کند که به جای یک ماه، ده سال، رحل اقامت بیفکند و دکترای ادبیات فارسی بگیرد؟ این جذابیت ادبیات فارسی را نیز نشان می­دهد که عطر ناب فطرت انسان را به­خوبی منتشر می­کند. من در ایران با انرژی و شوق زیاد و شکر و قدرشناسی فراوانی، در مسیر تابناک یاد‌گیری زبان فارسی قدم گذاشتم و خداوند را برای این نعمت بزرگ شکرگزارم.

روزی نگر که طوطی طبعم، سوی لبت       بر بوی پسته آمد و بر شکّر اوفتاد!

هر چند که رنگ و بوی زیباست مرا              چون لاله، رخ و چو سرو، بالاست مرا

معلوم نشد که در طربخانۀ خاک                     نقاش ازل بهر چه آراست مرا (خیام )

   در سال  ۱۹۹۸میلادی ، در سفارت چین در تهران با گروهی از مسافران پژوهشگر و خبرنگار چینی که قصد داشتند ۷۰ کشور را در آسیا، آفریقا و اروپا بررسی کنند و پیشرفت چین و ‌اندیشۀ صلح جهانی را معرفی کنند، آشنا شدم. در این گروه یک نقاش چینی با نام فوشوجونگ  بود.‏‎

در دانشکدۀ هنرهای زیبای دانشگاه تهران، من برای اولین بار در عمرم، مترجم یک سخنرانی فوشو جونگ دربارهٔ نقاشی چینی شدم‌. در سال ۲۰۰۰میلادی، بعد از سفر جهانی خود، استاد فوشوجونگ‌ به طور شگفت‌انگیزی به ایران بازگشت و ما با هم ازدواج کردیم. در طول هفت سال در همان دانشکدۀ هنرهای زیبای دانشگاه تهران، با هم مشغول معرفی تکنیک نقاشی سنتی چینی و دیگر عرصه­های فرهنگ‌ چینی در ایران بودیم.

بهترین سوغاتی مسافرت و اقامت و ازدواجم در ایران، دخترکی بود که گویی از جادۀ ابریشم فلات ایران با خود به چین آوردیم. در دانشگاه مطالعات زبان­ های خارجی پکن، گروه زبان و ادبیات  فارسی را راه‌اندازی کردم و همچنین کتابگزیدۀ تاریخ ادبیات فارسیرا  به زبان چینی برگرداندم. این تجربه‌های شگفت‌انگیز، نتیجۀ آگاهی از نگرانی‌های جهانی من و انگیزۀ نوشتن این کتاب بود.‏‎ امیدوارم که کتاب گزیدۀ تاریخ ادبیات فارسیبه عنوان گامی در مسیر دوستی چینی-ایرانی در جادۀ ابریشم در یادها باقی بماند!

به مدت ده سال در دانشکدۀ ادبیات و علوم‌ انسانی دانشگاه تهران از دوران کارشناسی تا کارشناسی ارشد به تحصیل زبان و ادبیات فارسی پرداختم و در پایان سال ۲۰۰۶ میلادی تحصیلات خود را به پایان رساندم و موفق به اخذ درجه دکترا (با نمرۀ ۲۰) شدم.

علاقۀ شدیدی به تاریخ غنی و عمیق و توسعۀ ادبیات فارسی پیدا کردم. تعلیمات استادان فرزانه و مشهوری مانند دکتر شهیدی، دکتر غلامرضا ستوده، دکتر قصر امین پور، خانم دکتر ژاله آموزگار، دکتر تقی پورنامداریان، دکتر بختیار و ...، بذر ادبیات فارسی را در دل و جانم پاشید و خود نیز مطالب زیادی خواندم و به درک مقدماتی از تاریخ طولانی و پرافتخار ادبیات فارسی دست یافتم و بدون سطحی­نگری، به فکر نوشتن کتاب تاریخ مختصر ادبیات فارسی بودم.

   در اکتبر ۲۰۰۸ به چین بازگشتم و برای کار در دانشکدۀ آسیای دانشگاه مطالعات زبان­های خارجی پکن استخدام شدم؛ کم کم مشغول تأسیس گروه زبان و‌ادبیات فارسی شدم و در جلسات گوناگون به عنوان مترجم همزمان در خدمت روابط دوستی چبن و ایران شرکت داشتم. در این کار، نیاز به تألیف گزیدۀ تاریخ ادبیات فارسیبه زبان چینی را احساس می­کردم. هرچند که  این کتاب را به زبان فارسی نوشتم و توسط دانشگاه علامه طباطبایی در ایران منتشر شد؛ هنوز در روند تدریس این کتاب، مشکلات زیادی وجود داشت.

قبلاً تنها کتاب تاریخ ادبیات فارسینوشتۀ پروفسور جانگ‌ هونگنیان از دانشگاه پکن چین وجود داشت که به عنوان تنها مادۀ آموزشی در دانشگاه­های مختلف چین از آن استفاده می­شد. این دو تاریخ مختصر ادبیات فارسی، متناظرهای دوزبانۀ چینی و فارسی نیستند. بررسی تاریخ ادبی نوشتۀ پروفسور جانگ هونگنیان به نویسندگان و شاعران مهم ادبیات فارسی قرون وسطی و آثار آن­ها از قرن دهم تا پانزدهم می­پردازد.

اما از منظر تاریخی، آشنایی با ادبیات کهن فارسی در دوران پیش از اسلام، بسیار مختصر است. تقریباً از اسناد مربوط به زبان پهلوی با ارزش ادبی مهم و افسانه­های مانوی، سخنی به میان نیامده است. از زمان تدریس واحد تاریخ ادبیات فارسی (نسخۀ فارسی) برای اولین کلاس از دانشجویان رشتۀ فارسی در دانشگاه مطالعات خارجی پکن در سال ۲۰۰۹میلادی، امیدوار بودم بتوانمگزیدۀ تاریخ ادبیات فارسیرا به زبان چینی بنویسم. بنابراین شروع به  ترجمۀ نسخۀ فارسی این کتاب به زبان چینی کردم.

3

در سال ۲۰۱۵ میلادی بسیار خوش­اقبال بودم که در جشن نوروز در سفارت ایران در چین، با استاد یوان ونچی از آکادمی علوم اجتماعی چین آشنا شدم و دربارۀ وضعیت فعلی آموزش و پژوهش زبان فارسی، گفت و گوهای زیادی داشتیم. از ایشان برای تدریسگزیدۀ تاریخ ادبیات فارسی(نسخۀ فارسی) کمک خواستم. نمونۀ ترجمۀ چینی مربوطه را پیدا نکردم و چارچوب تاریخی ادبیات فارسی مشخص نبود. همچنین نسخۀ خطی ترجمه را بارها برای بازبینی برای ایشان فرستادم. وی پیشنهاد کرد که از آثار مرتبط خود، به عنوان مبنای اصلی برای طراحی مجدد ساختار کتاب استفاده کنم و برای تدوین گزیدۀ جدید با محتوای اساسی‌تر، تمرکزهای بیشتر، زمینۀ توسعۀ روشن‌تر و ساختار چارچوب معقول‌تر تلاش کنم و کاستی­هایتاریخ ادبیات فارسی(نسخۀ چینی) در بخش ادبیات فارسی قبل از اسلام را ‌مشخص و برطرف کنم.

سپس کتابدوگانگی: پژوهشی دربارۀ اساطیر دینی ایران باستانرا که توسط انتشارات علوم اجتماعی چین در سال ۱۹۹۷میلادی  منتشر شده است، به من داد و از من خواست که آن را به طور جدی مطالعه کنم. روزهایی که این کتاب ارزنده و آموزنده را مطالعه می‌کردم، احساس می‌کردم که در کلاس­های مختلف در دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران نشسته‌ام و با هر کلمه فارسی که در هر کلاس می‌شنوم، بیدار می‌شوم. «یسنا»، «اهورامزدا»، «بهمن »، «اردیبهشت »، «تخت جمشید» و ... . سال­ها من فقط این کلمات فارسی را می­شناختم و الآن معادل­های چینی آن واژگان محبوب و آشنا را می­دیدم و با آن­ها انس می­گرفتم  که مرا به وجد می­آورد و مجذوب و هیجان­زده می ­کرد!

این کتاب به دقت زمینه ­های اساطیری، محتوای اساسی، تکامل تاریخی و ساختار نظام آیین زرتشتی را بررسی و مطالعه می­کند و به طور کامل آیین زرتشتی را حول کیهان­شناسی، اخلاق و نگرش اجتماعی نشان می­دهد؛ به­ویژه ایدۀ اصلی دوآلیسم - دوگانگی خیر و شر. پس از خواندن شاهکار استاد یوان، درک بهتری از ادبیات فارسی داشتم. چگونه می­توان آثار دشوار و پر رمز و راز دانشگاهی را به زبان ادبی روشن و مختصر تبدیل کرد و ادبیات کهن فارسی را در دورۀ اولیه معرفی کرد؟ ناگهان برایم روشن شد که چگونه چارچوب نگارش تاریخ مختصر ادبیات فارسی را طراحی کنم.

خوب است ‌بدانید که این اولین اثر یک محقق چینی است که تحقیقات مستقلی را در مورد این موضوع انجام می‌دهد و از اهمیت علمی پیشگامی برخوردار است. این اثر حدود ۲۰ سال است که در چین منتشر شده است. یک اثر عمیقاً فلسفی دانشگاهی که توجه گسترده یا واکنش شدیدی در جامعه به خود جلب نکرده است. تأسف بارتر این است که رشته‌های زبان فارسی در دانشگاه­های چین، آن را به عنوان بخشی از محتوای آموزشی ادبیات کهن فارسی قرار نداده­اند و حتی من از آن، در محتوای آموزشی ادبیات کهن فارسی در رشته ام استفاده نکرده­ام. در سال ۲۰۲۰میلادی ، من و استاد  یوان ونچی ترجمۀاسطوره­های کلاسیک ایران باستانرا به طور مشترک در انتشارات شاوو  منتشر کردیم. من در تدریس نقد ادبیات فارسی، از این کتاب استفاده کردم. سه سال دانشجویان همۀ رشته ­ها در دانشگاه ما ثبت نام می­کردند تا با ادبیات غنی فارسی آشنا شوند و به نتایج تدریس خوبی دست یافتم.

4

بخش نخست گزیدۀ تاریخ ادبیات فارسیبه ادبیات کهن فارسی در دورۀ پیش از اسلام  (298 صفحه)، بخش میانی به ادبیات فارسی پس از اسلام (135 صفحه)، بخش سوم به ادبیات معاصر   ایران (159 صفحه) می­پردازد. سعی شده است تا در مورد دوره‌های خاص هر فصل، طبقه‌بندی شعر و نثر، ترتیب مناسب و خلاصۀ ویژگی‌های اساسی‌‌ و ارزش­های زیبایی­شناختی دوره­های مختلف ادبی بیان شود.

کتاب، مقدمه ­ای نیز دارد و پیش از هر فصل نیز یک خلاصه وجود دارد.   بخش میانی ادبیات  فارسی پس از اسلام، به چهار بخش تقسیم می­شود :۱. دورۀ اولیه (اواسط قرن نهم - اواسط قرن یازدهم) ؛ ۲. دورۀ توسعه و پیشرفت (قرن  اواسط یازدهم  - اواسط قرن سیزدهم) ؛ ۳. دورۀ شکوفایی ادبیات صوفیانه (قرن دوازدهم -اواسط قرن سیزدهم )؛۴. دورۀ تکامل و شکوفایی (اواسط قرن  سیزدهم - پایان قرن پانزدهم).

به­ ویژه برای ادبیات صوفیانه که نقش تعیین کننده­ای در تاریخ توسعۀ ادبیات فارسی دارد، محققان داخلی در این زمینه بسیار اندک هستند و بحث مربوط در این کتاب نیز کم است. در آینده باید از تحقیقات بنیادی شروع کنیم و به­تدریج دربارۀ ادبیات صوفیانه تحقیقی جامع انجام دهیم.

5

این کتاب در فستیوال بهار چین در فوریۀ 2024 منتشر شد. آن کتاب را به همراه خاکستر همسرم (نقاش معروف چینی فوشوجونگ) برای مجلس ترحیم در استان هبی بردم و خاکستر را به سالن یادبود چینی دیوار بزرگ انتقال دادم تا یاد و خاطرۀ وی همیشه باقی بماند و سپس در منزل استاد یوان ونچی به دیدن او رفتم. استاد این کتاب را با دو دست گرفت و صمیمانه به من گفت: «انتشار این کتاب را تبریک می­گویم.

برای شما آسان نبود؛ اما شما آرزوی مرا برآورده کردید» . او در سال ۲۰۲۳میلادی همیشه یک جمله تکرار می­کرد که در دنیا برایش فرصت چندانی باقی نمانده است. همچنین می­گفت کار تحقیقاتی در بارۀ ادبیات تصوف و عرفان را به من می­سپارد. او‌ در ۱۲مارچ ۲۰۲۴ برای همیشه با ما خداحافظی کرد و به ابدیت پیوست‌

به قول زنده­یاد قیصر امین­پور:

حرف‌های ما هنوز ناتمام

‎تا نگاه می‌کنی

‎وقت رفتن است.

باز هم همان حکایت همیشگی!

‎پیش از آنکه باخبر شوی

‎لحظۀ عزیمت تو ناگزیر می‌شود

‎آی ...

ای دریغ و حسرت همیشگی!

‎ناگهان

‎چقدر زود

دیر می‌شود!

   باری، بدون اعتماد و تشویق استاد یوان ونچی و بدون تحقیقات پرزحمت جانگ هونگنیان و دیگر متخصصان فارسی نسل قدیم در عرصۀ ادبیات فارسی، دومینگزیدۀ تاریخ ادبیات فارسیدر چین نیز وجود نداشت. می­دانم استعداد و دانش محدودی دارم و می­ترسم شایستگی لازم برای این کار را نداشته باشم. با این حال، با توجه به آموزش حرفه­ای و پرورش متخصصان در چین، این مسئولیت را به عهده گرفتم.

در تمام مراحل نگارش این کتاب، همواره با آقای یوان ونچی ارتباط داشتم و هر قسمتی را که تمام کردم، از ابتدا تا انتها برای او خواندم. هر زمان که با اصطلاحات صوفیانه یا سؤالات دشوار مواجه می­شدم، تمام تلاش خود را می­کردم تا به آثار ادبی مختلف فارسی با حاشیه­نویسی­های مفصل که در چین یا ایران منتشر شده است، مراجعه کنم و از طریق مقایسه و شناسایی، به دنبال راه­حل­های معقول باشم. هر قسمتی را که تمام کردم، از ابتدا تا انتها برای او خواندم. آقای یوان با دقت بسیار شنید و مرا راهنمایی کرد.

‎ میخواهم این کتاب را به استاد یوان ونچی تقدیم کنم که در تمام عمر پربرکتش، خالصانه، عاشقانه و بی­ادعا، در زمینۀ ایران­شناسی و تحقیقات ادبیات فارسی زحمت کشید. من صمیمانه و صادقانه از او برای راهنمایی­ها و کمک­های خاص و راهگشایش تشکر می­کنم و به عنوان یکی از شاگردان مکتب او، به وجودش افتخار می‌کنم.

‎ادبیات فارسی آنقدر عمیق، غنی و رنگارنگ است که به­سختی می­توان آن را در ده­ها هزار کلمه خلاصه کرد. به­ویژه ادبیات عرفانی که بخش مهمی از ادبیات گرانسنگ فارسی است و به دلیل درک ناکافی از اندیشه­های کلامی و فلسفی آن و فقدان پژوهش­های بنیادی مناسب، بیم آن دارم که حق مطلب را چنان که باید و شاید ادا نکرده باشم. صادقانه بگویم، این کتاب تنها طرح کلی تاریخ توسعۀ ادبیات فارسی است.

اشتباهات، اشکالات و نابسامانی­ها در این کتاب، اجتناب ناپذیر است و امیدوارم استادان، محققان و خوانندگان خردمند، راهنمایی و پیشنهادهای ارزندۀ خود را از من دریغ نکنند.

فرجام سخن اینکه یک ضرب المثل چینی می­گوید: «زیبایی بزرگ، سخن نمی­گوید. خود، خود را اثبات می­کند». شبیه به سخن بلند سعدی که فرمود: «مشک آن است که ببوید؛ نه آنکه عطار بگوید». زیبایی و والایی ادبیات فارسی نیز بی­نیاز از توصیف و تمجید من و ماست و مطالعۀ این کتاب، خود، شما را با گوشه­هایی از این شکوه و شوکت حیرت­انگیز آشنا می­کند.

از استادان درگذشته و فقیدمان یاد کردم و خوب است بیفزایم که پس از آن مردان و زنان روشن­ضمیر و عاشق و فرزانه، ما باید چراغ زبان و ادبیات فارسی و فرهنگ والاگهر ایرانی را در چین باستانی روشن نگه داریم و نسل جوان را با این گنجینه­های ارزشمند و فرهمند آشنا کنیم و عطر فرهنگ و ادب ایران را در کلاس­های درسمان بپراکنیم.

چون که گل رفت و گلستان شد خراب                بوی گل را از چه جوییم؟ از گلاب

زنگ کاروان عاشقان ادب و فرهنگ و فضیلت در جادۀ ابریشم هیچگاه خاموش نخواهد شد؛ چرا که:

از صدای سخن عشق ندیدم خوشتر                   یادگاری که در این گنبد دوّار بماند

 و به­راستی، در این مسیر پر سیر و سلوک؛ شکرگزاری و قدردانی بر من واجب است و از زبان سعدی بزرگ باید بگویم: «منت خدای را عزّوجل که طاعتش موجب قربت است و به شکر اندرش مزید نعمت».  

‎دکتر یو گویلی

بنیان­گذار اتاق ایران­شناسی و گروه زبان فارسی

‎و مسئول گروه ممتاز زبان فارسی دورۀ کارشناسی در سراسر چین

‎دانشکدۀ آسیای دانشگاه مطالعات خارجی پکن

۱۳ آوریل ۲۰۲۴.