مردم بسیاری از کشورهای جهان، ترکیبی از اقوام، گویشوران زبان‌ها و پیروان ادیان و مذاهب گوناگون هستند که در یک محدودۀ جغرافیایی جمع شده‌اند. روند رایج در این کشورها به این صورت است که دولت مرکزی، زبان و دین اکثریت را به عنوان زبان و دین رسمی کشور معین می‌کند و سایر زبان‌ها و ادیان، به صورت غیررسمی در میان اقلیات موجود در آن کشور جریان می‌یابد. با این حال، برخی از کشورها دولت‌های چندفرهنگی را تشکیل داده‌اند که تضمین‌کنندۀ جایگاه شایستۀ همۀ فرهنگ‌ها، زبان‌ها و ادیان است.

کتاب “دولت چندفرهنگی” را دکتر قیس ناصر راهی، استاد دانشگاه بصره به زبان عربی نوشته است. وی در این کتاب، جنبه‌های گوناگون این بحث را مورد بررسی قرار داده و تلاش کرده تا به سوال چگونگی تشکیل دولت چندفرهنگی پاسخ دهد. تمرکز پژوهش‌های علمی و آکادمیک پیشین نویسنده بر بحث دولت چندفرهنگی و تسلط وی بر موضوع باعث شده تا این کتاب از غنای بالایی برخوردار شود و سراسر کتاب مملو از ارجاعات هدفمند به منابع دست اول انگلیسی و عربی باشد؛ به گونه‌ای که نویسنده در این کتاب 128 صفحه‌ای، از 21 منبع عربی و 57 منبع انگلیسی استفاده کرده است. این کتاب در سال 2021 توسط مؤسسۀ پژوهشی معتبر بیت الحکمه در بغداد منتشر شده است و مطالبش در پنج فصل تنظیم گردیده است.

مباحث مطرح شده در کتاب

نویسنده در مقدمۀ کتاب، با اشاره به فراهم آمدن زمینه‌های تشکیل دولت چندفرهنگی در عراق پس از سال 2003 میلادی، نظر خوانندۀ عراقی را به اهمیت این بحث جلب می‌کند. در اولین بخش فصل نخست، دولت چندفرهنگی به عنوان جایگزینی برای دولت ملی معرفی می‌شود و مفهوم و ویژگی‌های هر دو دولت مذکور به صورت جداگانه مورد بررسی قرار می‌گیرد. در بخش دوم این فصل، مبانی دولت چندفرهنگی به صورت مختصر بیان شده است و هر یک از این مبانی در فصلی جداگانه شرح داده شده است. فصل دوم به نخستین مبنای دولت چندفرهنگی، یعنی “به رسمیت شناختن دیگران” می‌پردازد. در این فصل، ابتدا مفهوم “به رسمیت شناختن دیگران” و ارتباط آن با هویت اجتماعی بررسی می‌گردد و در ادامه، رابطۀ این مفهوم با تنوع فرهنگی و بازنویسی قانون اساسی در دولت چندفرهنگی مورد بحث قرار می‌گیرد.

فصل سوم کتاب به مفهوم “شهروندی” اختصاص دارد که دومین مبنای دولت چندفرهنگی به شمار می‌رود. نویسنده در بخش نخست این فصل تأکید می‌کند که در این جا معنای مصطلح شهروندی را در نظر ندارد، بلکه منظور وی شهروندی چندفرهنگی است. در بخش دوم، ارتباط این مفهوم جدید (شهروندی چندفرهنگی) با تنوع فرهنگی و به رسمیت شناختن دیگران روشن می‌شود. فصل چهارم به موضوع فدرالیسم می‌پردازد و اصطلاح “فدرالیسم چندفرهنگی” را مطرح می‌کند. در بخش نخست این فصل، مفهوم فدرالیسم چندفرهنگی و تفاوت آن با معنای رایج فدرالیسم تبیین می‌شود. در بخش دوم، ارتباط این مفهوم با مفاهیمی همچون تنوع فرهنگی، حقوق اقلیت و جدایی‌طلبی بررسی می‌گردد.

هرچند عمدۀ فصول این کتاب به بحث‌های نظری دربارۀ ویژگی‌های دولت چندفرهنگی و رابطۀ آن با مفاهیم مرتبط پرداخته است؛ اما نویسنده در فصل پایانی کتاب، این مسئله را در عراق پسا صدام بررسی نموده است. وی در بخش نخست به عنوان مقدمه بیان می‌کند که تشکیل دولت ملی در عراق از همان ابتدا با مشکل روبه‌رو بوده است؛ زیرا این کشور پس از فروپاشی عثمانی از اجتماع سه ولایت بصره، بغداد و موصل به وجود آمده است. سپس به نمونه‌های ناموفق بعدی در تشکیل دولت ملی در عراق می‌پردازد و به سقوط صدام می‌رسد. در بخش دوم، تلاش برای ایجاد دولت چندفرهنگی در عراق بررسی می‌شود و به اموری همچون تنوع مذاهب و زبان‌ها در قانون اساسی عراق اشاره می‌گردد. نویسنده در بخش سوم این فصل، گذری به تحرکات کردهای عراق برای جدایی‌طلبی می‌زند و سرانجام در بخش پایانی، با اشاره به شکست تجربۀ تشکیل دولت ملی در عراق و ناکارآمدی دولت چندفرهنگی فعلی، راهکارهایی برای اصلاح این وضعیت ارائه می‌دهد.

. نام این کتاب در زبان عربی “الدولة متعددة الثقافات” است. واژۀ “الدولة” ترجمۀ اصطلاح انگلیسی “state” است که در متون علمی فارسی به “دولت” و در متون رسانه‌ای فارسی به “حکومت” ترجمه می‌شود. با توجه به علمی بودن این معرفی، معادل “دولت” برای “الدولة” انتخاب گردید.

منبع سایت بنیاد گفتگو و دوستی ملل