قدرت نرم اربعین، راهبرد ساخت تمدن نوین اسلامی

امیرحسین عرب‌پور

���� دانشگاه امام صادق(ع)
���� پژوهشگر حوزه بازاریابی سیاسی بین الملل

 

 

مقدمه

عصر امروز عصر تمدن‌‌‌سازی است وعظمت یک تمدن به این است که با ظرفیت‌های خویش از بین امکانات پیش‌رو بهترین انتخاب‌ها را انجام دهد تا موثرترین نقش تمدنی را بیافریند. تحولات کنونی جهان و منطقه، تشکیل تمدن نوین اسلامی را بیش از پیش برای مسلمانان جدی و با اهمیت می‌کند. حماسه اربعین از جمله پدیده هایی است که می توان آن را در بستر تمدنی و زمینه ای برای تحقق تمدن نوین اسلامی تحلیل کرد. ﺑﺮرﺳﯽ زواﯾﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ اﯾﻦ ﻫﻤﺎﯾﺶ ﻋﻈﯿﻢ ﺑﺮ ﻣﺤﻮرﯾﺖ زﯾﺎرت و ﻋﺰای اباعبدالله الحسین(ع) در راﺳﺘﺎی ﺗﺤﻘﻖ آرﻣﺎن اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ، یعنی ﺗﻤﺪن ﻧﻮﯾﻦ اﺳﻼﻣﯽ در دﻧﯿﺎی اﻣﺮوز ﺿﺮورﺗﯽ اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ. ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ اﯾﻦ ﻫﻤﺎﯾﺶ ﻋﻈﯿﻢ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﺴﺰاﺋﯽ در ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ دارد و ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺧﺖ و رشد اﺑﻌﺎد ﻣﺨﺘﻠﻒ کنگره اربعین در اﯾﻦ راﺳﺘﺎ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﺪ.

یکی از جلوه های بی نظیر این حادثه، راهپیمایی عظیم اربعین است که در آن ناب ترین جلوه های زیست مؤمنانه ظهور پیدا می کند. تحقق این حادثه در این شرایط خاص جهانی که ارزش ها و فرهنگ مدرنیته، فرهنگ غالب جهان امروز گردیده است، نشان از امکان خروج از هژمونی حاکم ارزش های مادی است. اگر انقلاب اسلامی ایران که خود بر پایه نهضت حسینی و اسلام ناب شکل گرفته است موج بیداری انسانی و اسلامی را در جهان امروز و جهان اسلام ایجاد کرده است، شکل گیری تمدن اسلامی هم که افق حرکت انقلاب اسلامی می باشد تنها بر پایه حادثه عاشورا و زیارت اربعین می باشد. زیارت اربعین با جلوه های ناب آن به خوبی راه را برای تحقق تمدن اسلامی هموار می کند و انقلاب اسلامی ایران از بستر چنین حادثه ای می تواند به ایده ساخت تمدن نوین اسلامی در دنیای امروز برسد.

رویکرد تمدنی به راهپیمایی اربعین رویکردی است حاکی از آن که آموزه قیام سید الشهدا، بخش مهمی از اندیشه اسلامی است که می‌تواند از طریق ترسیم نمونه یک جامعه وعده داده شده در شکل دادن به جوهره و روح حاکم بر تمدن جدید اسلامی، نقش آفرین باشد. بنابراین کنگره عظیم اربعین، نشانه ای از تمدن مهدوی بوده که همان چشم انداز نهایی و نقطه مطلوب حرکت به سوی ساخت تمدن اسلامی است.

مفهوم تمدن نوین اسلامی

تمدن، نظامی است اجتماعی که آفرینش فرهنگ را تسریع می‌کند همچنین نظامی است که عرف و اخلاق و قانون نگاه دارنده آن است [۱]. ماهیت تمدن ریشه در خصلت‌های فرهنگی و ارزشی مناسبات و روابط اجتماعی جوامع دارد که به هویت ملت‌ها ثبات و پویایی می‌بخشد. ملاحظه می‌شود که از این تعریف می‌توان گفت در درون ماهیت تمدن، فرهنگ، اقتصاد، سیاست و هر چیزی که نظام زندگی انسان‌ها به آن وابسته است وجود دارد. تمدن، پدیده‌های در هم تنیده شده است که همه رویدادهای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و حتی هنر و ادبیات را در بر می‌گیرد[۲]. پس از شکل‌گیری و پیروزی انقلاب اسلامی ایران ایده‌ی تمدن اسلامی در اندیشه‌ی رهبران نظام با تعریفی جدید نمایان گشت که در گفتمان و اندیشه‌ی مقام معظم رهبری به بلوغ و تکامل رسید و مفهومی تازه به نام تمدن‌سازی نوین اسلامی به وجود آمد. بدیهی است برای ساخت تمدن نوین اسلامی شناسایی اقتضائات و الزامات زمان و مکان ونیز بازکاوی ظرفیت‌های موثر تاریخی تمدن اسلامی لازم است. با توجه به دیدگاه‌ ارائه شده می‌توان گفت، تمدن اسلامی تمدنی است که در محیط اسلامی وگستره‌ی ژئوپلتیک جهان اسلام در طول تاریخ شکل گرفت و روح و بن مایه‌ی اصلی آن را اسلام واندیشه‌های برآمده از وحی شکل می‌داد و عناصر نژادی فراوانی که برخی از آنان غیر مسلمان بودند در شکل‌گیری آن کوشیدند[۳].

حال که چنین است باید با در نظر گرفتن نقطه مطلوب که همان آینده روشنی برای بشریت و تامین کننده نیازهای حقیقی انسان‌ها برای رسیدن به سعادت و کمال است به سوی آن حرکت کرد. این آینده روشن برای بشریت در اندیشه اسلامی، همان تمدن اسلامی است که مصداق کامل آن در زمان ظهور و تشکیل حکومت و تمدن جهانی مهدوی خواهد بود که اربعین ابزاری کلیدی برای آن محسوب می‌شود. «دنیای امروز که گرفتار ظلم و فساد و پستی شده است، به شدت نیازمند معرفت آزادگی حسینی است و اگر امام حسین علیه‌السلام بدرستی معرفی شود، در واقع اسلام و قرآن معرفی شده است» (مقام معظم رهبری). در حقیقت، رهبر معظم انقلاب اسلامی با تأکید بر اینکه منطق و پیام امام حسین علیه‌السلام نجات‌بخش دنیا از حاکمیت جبهه‌ی کفر و استکبار خواهد بود، فرمودند: «منطق امام حسین علیه‌السلام منطق دفاع از حق و ایستادگی در مقابل ظلم و طغیان و گمراهی و استکبار است و جوانان دنیا و ملتهای بی‌غرض، امروز تشنه و نیازمند این منطق هستند و حرکت عظیم راهپیمایی اربعین میتواند معرفت و منطق حسینی را به دنیا معرفی کند».

کنگره اربعین و تمدن سازی

اربعین حسینی از جمله شعائر اسلامی است که مورد توجه بسیار شیعیان و محبان اهل بیت(ع) قرار گرفته است. این موضوع که پس از نوحه سرایی و حضور حضرت زینب(س) در کربلای معلی آغاز شد، به نوعی امتداد جریان تمدن سازی اسلامی است که امام حسین(ع) بدان توجه داشتند. از این رو اربعین حسینی که نماد پویایی و زنده بودن پیام عاشورا است، ظرفیت مناسبی را در تحقق تمدن نوین اسلامی و شکوفایی تمدن مهدوی داراست.

همایش اربعین نشان داده که انگیزه دینی حاوی انرژی عظیم، پویا و کارآمدی است که می تواند بسیاری از مردم را در این راه بسیج کند. بر همین اساس، رهبر انقلاب اسلامی با تأکید بر لزوم غنای روزافزون معنوی و فرهنگی راه‌پیمایی اربعین، اهل فکر و فرهنگ را به برنامه‌ریزی برای این حرکت عظیم دعوت کردند و گفتند: «راه‌پیمایی اربعین میتواند زمینه‌ساز تحقق هدف نهایی امت اسلامی یعنی تشکیل تمدن عظیم و نوین اسلامی باشد و بر همین اساس باید پیوندهای مستحکم میان مسلمانان اعم از شیعه و سنی و ملیتها و اقوام مختلف، در این راه‌پیمایی بیشتر شود». بنابراین، راه‌پیمایی اربعین یک حرکت بزرگ انسانی در راه خدا است که ظرفیت تمدن سازی اسلامی را دارد و می شود با اعتماد و اتکای به این حضور انبوه محبان باعزم و اراده و با ایمان اهل بیت(ع)، بسترهای تحقق تمدن اسلامی را بر پایه رهبری الهی طراحی کرد.

البته شکل گیری تمدن نوین اسلامی بدون توجه به ژئوکالچر اسلام در منطقه امکان پذیر نیست. تمدن سازی اگر چه ایده‌ای آرمانی است اما پروسه ای روی زمینی دارد. از همین رو، بدون همراه کردن دیگر مذاهب اسلامی و دینی نمی‌توان امیدی به شکل گیری تمدن داشت. بر همین اساس، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با تأکید بر اینکه راه‌پیمایی اربعین روزبه‌روز جهانی‌تر خواهد شد، این راه‌پیمایی بزرگ را تجلی جوشش خون امام حسین(ع) و تجلی پیام عاشورا بعد از ۱۴۰۰ سال دانستند و فرمودند: «امام حسین علیه‌السلام فقط مختص شیعیان نیست بلکه متعلق به همه‌ی مذاهب اسلامی اعم از شیعه و سنی و متعلق به انسانیت است و به همین علت ما شاهد حضور غیرمسلمانان نیز در راه‌پیمایی اربعین هستیم».

بسیاری از بزرگان و نخبگان جهانی آزادی‌خواه و عدالت‌خواه در فرهنگ‌های مختلف غربی و شرقی درباره عظمت حرکت تاریخی امام حسین(ع) آثار ارزشمندی را به جای گذاشتند. در فرهنگ و تاریخ ایرانی نمونه‌هایی از ارادت ارمنیان و زرتشتیان به امام حسین(ع) داریم. از این رو و با نگاه تمدنی به این مراسم باشکوه، می‌توان ادعا کرد که مناسک اربعین این پتانسیل را دارد که وجه نمادین همراهی و همگرایی همه این فرهنگ‌ها باشد. فرایند تمدن سازی نیاز به انرژی معنوی و مادی دارد. از سویی حضور مسالمت آمیز فرق و فرهنگ‌های مختلف اسلامی که به دلیل گستره جغرافیایی‌شان سرشار از مؤلفه‌های غنی تمدن اسلامی و منابع مادی هستند، می‌تواند این انرژی را تقویت کند.

مهم‌ترین دلیل تأکید و اصرار دشمن بر ایجاد اختلاف میان فرق اسلامی را می‌توان تلاش برای جلوگیری از بازتولید انرژی مادی و معنوی مورد نیاز تمدن‌سازی اسلامی دانست. از این جهت، کنگره اربعین باید متکی بر اتحاد و انسجام اسلامی باشد و تصویر قدرتمندی از جهان اسلام ارائه دهد.

ظرفیت قدرت نرم کنگره اربعین

در ادبیات بازاریابی سیاسی بین الملل مقوله تصویرسازی و قدرت نرم از اهمیت خاصی برخوردار است و برپایی تمدن نوین اسلامی در دوران معاصر با توجه به تهدید جهانی سازی فرهنگ غربی، نیاز به عناصر قدرت نرم و همگرایی میان فرهنگی امت اسلامی دارد. قدرت نرم که شامل قدرت ایدئولوژیک، فرهنگی و رسانه ای است، در راستای کسب اعتبار در افکار عمومی داخلی و خارجی، تاثیرگذاری غیر مستقیم بر دیگران و اراده دیگران را تابع خویش ساختن تلاش می‌کند.

کنگره عظیم اربعین با آموزه های جذاب خود که مبتنی بر فطرت حق گرایانه انسانی است، در راستای ساخت تمدن نوین اسلامی، قابلیت این را دارد که با همگرایی و انسجام همه مسلمانان به یک قدرت تأثیرگذار منطقه ای و بین المللی تبدیل شود. در واقع، «قدرت نرم» به ‌معنای توانایی نفوذ و تأثیرگذاری در رفتار دیگران برای گرفتن نتیجه مطلوب تلقی می‌شود و راه‌های مهم آن برای تأثیرگذاری شامل متقاعد کردن از طریق جذابیت است و به همین دلیل است که دشمنان جبهه اسلام، با فراگیری و جهانی شدن راهپیمایی و فرهنگ اربعین مخالفت مبنایی داشته وگسترش آن را مساوی با افزایش قدرت نرم اسلام و ایران دانسته و مانعی جدی بر سر برآورده شدن منافع و مطامع خویش می دانند.

راهپیمایی اربعین و ابعاد گوناگون این همایش، سبب افزایش قدرت نرم جهان اسلام و ایران می شود. به ویژه در شرایطی که نظام سلطه، پروژه جنگ نرم و عملیات روانی خود را به منظور متوقف‌سازی قدرت جمهوری اسلامی ایران و نفوذ معنوی آن در منطقه غرب اسیا، اختلاف و چند دستگی بین مسلمانان و نمایش تصویری خشن از دین مبین اسلام در دستور کار قرار داده است. به همین دلیل مقام معظم رهبری فرمودند: «در شرایطی که دشمنان اسلام از همه‌ی ابزارها و وسایل و از تمام امکانات مالی و مادی خود برای مقابله با امت اسلامی استفاده میکنند، خداوند متعال راه‌پیمایی اربعین را ناگهان این‌گونه عظمت و جلوه میدهد و در واقع آن را به‌عنوان یک آیت عظما و نشانه‌ای بزرگ از پیروزی نهایی جبهه‌ی حرکت حسینی بر جبهه‌ی کفر و استکبار به نمایش میگذارد». سخنان معظم له یعنی انکه پیاده روی اربعین توانایی شکل‌دهی به ترجیحات مخاطبان و عناصر قدرت نرم همچون شخصیت جذاب، فرهنگ، ارزش‌ها و سیاست‌هایی که دارای مشروعیت و اعتبار اخلاقی هستند، را داشته است. در همین راستاست که ایشان در این باره می فرمایند: «اگر ظرفیت های بی‌شمار ملت های اسلامی در غرب آسیا و شمال آفریقا، به یکدیگر پیوند بخورند و در عمل خود را نشان دهند، آن هنگام، معنی واقعی عزت الهی و تمدن عظیم اسلامی برای جهانیان آشکار خواهد شد». بنابراین، میتوان انگیزه ها، احساسات و تمایلات اجتماعی را خاستگاه شکل گیری یک تمدن برشمرد؛ چرا که نقطه عزیمت هر شکل تمدنی به شکل دیگری، تغییر در احساسات، عاطفه ها و خواسته های اجتماعی است.

جهانی شدن کنگره اربعین

از سوی دیگر، نمایش اقتدار و اتحاد مسلمانان در مراسم اربعین عاملی بازدارنده در برابر توطئه های جبهه استکبار علیه امت اسلامی و مسیر تمدن سازی به حساب می آید. با اینکه مراسم اربعین در رسانه های مطرح جهان بایکوت خبری شده اما قدرت نرم این کنگره الهی آنقدر گسترده است که هافینگتون پست با توصیف مراسم اربعین به «بزرگ‌ترین اجتماع دینی جهان» بیان می کند: (زیارت اربعین امام حسین(ع) بزرگ‌ترین تجمع دینی در جهان محسوب می‌شود و این ویژگی باید در دایره المعارف‌ها ثبت شود). نویسنده این مقاله با تاکید براینکه زیارت اربعین بزرگ‌ترین و با شکوه ترین تجمع دینی در جهان بوده و ۵ برابر شمار حجاج بیت الله الحرام است آن را به مراتب مهم‌تر از جشنواره بزرگ «کوم میلا» هندوها عنوان می کند. با این حال، جهان غرب با رسانه‌های انبوه خود تلاش داشته با پروژه ایران هراسی و اسلام هراسی، تصویری غیر واقعی از امت اسلامی و جمهوری اسلامی ایران نشان دهند که طالب خشونت و درگیری با سایرمذاهب و قومیت‌ها در جهان هستند و ایران و اسلام مساوی است با تروریسم و خشونت‌پروری، بدون توجه به آنکه نقش ثبات زای ایران را در حماسه اربعین مشاهده کنند.

شاید علت اصلی بی توجهی تعمدی سازمان ها و اکثر رسانه های غربی-به جز انگشت شماری نظیر هافتینگتون پست- پذیرش و اعتراف به توان قدرت نرم و دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی ایران باشد. چرا که یکی از عوامل مهم چنین رویداد بی نظیری نقش کلیدی ایران است. غربی ها بخوبی می دانند که جمهوری اسلامی ایران و جبهه مقاومت، دیپلماسی عمومی را صرفاً یک شیوه تبلیغاتی و بازاریابی صرف ندانسته، بلکه آن را مجموعه‌ای از استراتژی‌ها و تاکتیک‌های جدید دیپلماتیک دانسته که در خدمت دستگاه سیاست خارجی کشور می باشد و درجهت خدمت به مسلمانان آن را به کار می گیرد. در همین راستا سخن رهبر انقلاب تفسیر می شود که فرمود: «عشق به امام حسین علیه‌السلام موضوعی استثنائی است که در طول تاریخ نظیر نداشته و نخواهد داشت و حرکت و اجتماع عظیمی که هر سال به مناسبت اربعین در عراق بخصوص در مسیر نجف به کربلا شکل میگیرد، اکنون ابعاد بین‌المللی پیدا کرده و امام حسین علیه‌السلام و معرفت حسینی جهانی شده است».

نتیجه گیری

راه همگرایی در جهان اسلام، تقویت قدرت نرم از طریق دیپلماسی فرهنگی و رسانه ای است. به همین دلیل است که تأکید بر زیارت اربعین و دارا بودن ظرفیت های مشترکی چون تنوع جاذبه های معنوی، داشتن امتداد تاریخی، مردمی بودن و بهره مندی از تنوع علمی و فرهنگی میتوانند در سطح منطقه ای و جهانی کانون همگرایی تمدنی باشد و به نوعی تصویری جذاب و با عزت از تشیع و جهان اسلام را منتشر کند. تداوم زیارت اربعین که همان توسعه تاریخی حرکت در جهت همگرایی میان فرهنگی در جهان اسلام به حساب می آید؛ میتواند همگرایی در سطح میان فرهنگی ملل و اقوام گوناگون را به همگرایی تمدنی که همسویی نظام های سیاسی، اقتصادی، علمی و اجتماعی مورد نیاز تمدن نوین اسلامی را با خود به همراه دارد، ارتقاء بخشد و سبب ایجاد موقعیتی متمایز و استراتژیک برای زمینه سازی ظهور حضرت ولی عصر(عج) و تحقق تمدن حقیقی اسلام گردد. بدیهی است سازماندهی مردمی کنگره اربعین و استفاده از ظرفیت های یاد شده می تواند امت اسلامی را با سرعت بیشتری از  نقطه فعلی به نقطه مطلوب تمدن سازی برساند. بنابراین با توجه به اینکه این ظرفیت در متن امروز جامعه اسلامی وجود دارد، با تقویت و گسترش قدرت نرم اربعین می توان گامی بلند در راه تشکیل و تحقق تمدن نوین اسلامی برداشت.

منابع

1. مصاحب، محمد و بطحائی، احمد (۱۳۹۵). درآمدی بر تاریخ تمدن. تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چاپ اول، ج ۱، ص ۲۵۹.
2. لوکاس، هنری (۱۳۶۶). تاریخ تمدن. ترجمه عبدالحسین آذر، ج۱، تهران: انتشارات کیهان، ص۱۶٫
3. رجبی دوانی، محمد حسین و خزاعی، علی(۱۳۹۴). «تمدن نوین اسلامی مؤلفه‎ی اثرگذار بر استحکام ساخت درونی نظام جمهوری اسلامی ایران». مجموعه مقالات همایش ملی تمدن نوین اسلامی، صص ۲۲۳-