همایش عمومی اربعین یک رویداد صرفا فرهنگی نیست و البته پرداختن به بعد فرهنگی آن نباید به معنای نادیده گرفتن ابعاد دیگر آن تعبیر شود. اما چنین رویداد بزرگی با شرکت بیست میلیون نفر از سراسر جهان حول یک موضوع فرهنگی، اتفاقی عادی نیست.

حالا که کم‌کم راهپیمایی‌ها آغاز شده و کربلا صحنه‌ی تجمع پیروان راه حسین(ع) است بد نیست نگاهی به تاثیر فرهنگی این رویداد بیندازیم.

می‌گویند «دیپلماسی» تلاش برای نمایش چهره‌ی صحیح از خود در دیگر کشورهاست و «دیپلماسی فرهنگی» انجام این تلاش با استفاده از ابزارهای فرهنگی است.

وقتی از «دیپلماسی فرهنگی» یاد می‌شود معمولا به یاد اقدامات دولت‌ها می‌افتیم. گرچه این موضوع اساسا ذیل حکمرانی فرهنگی معنا می‌شود اما این به معنای خارج کردن مردم از این عرصه نیست. برعکس، در مورد «مردمی سازی» دیپلماسی سخن‌های بسیار رفته است.

شاید راهپیمایی اربعین نمونه‌ی کاملی از «مردمی سازی» باشد. جایی که مردم خود به میدان می‌‌آیند و این راهپیمایی را که هفته‌ها به طول می‌انجامد مدیریت می‌کنند.

تاریخچه

بنا به گواه تاریخ، جلال الدوله، یکی از نوادگان عضدالدوله، در سال ۴۳۱ ه. ق با فرزندان و جمعی از یاران خود برای زیارت، رهسپار نجف شده و از خندق شهر کوفه تا مشهد امیرالمؤمنین (ع) در نجف را که یک فرسنگ فاصله بود، پیاده و با پای برهنه پیمود. در زمان حکومت صفویه نیز اهتمام بسیاری بر زیارت با پای پیاده صورت گرفته است.

شاه عباس صفوی و علمای بزرگ عصر ایشان همچون مرحوم شیخ بهایی، برای رواج فرهنگ زیارت در بین مردم، در سال ۱۰۰۹ ه. ق از اصفهان عزم مشهد کرده و با پای پیاده به زیارت امام علی بن موسی الرضا (ع) رفت. نقل‌های دیگر تاریخی نیز شهادت بر این مطلب می‌دهد.

آیت‌الله سید محمود شاهرودی (۱۲۶۲ ـ۱۳۵۳ شمسی) هر سال به همراه شاگردانش پیاده به زیارت حرم کربلا می‌رفت و با اقدام وی جریانی جدید آغاز شد... آیت‌الله شاهرودی احیاگر پیاده‌روی کربلا و مؤسس نخستین بعثه در مکه و مدینه است... تا دهه ۵۰ شمسی پیاده روی اربعین به مراسمی بزرگ تبدیل شده بود و در منابع مکتوب آمده است که زائران از قومیت‌ها و ملیت‌های مختلف بوده‌اند ولی در میانشان گروه‌هایی که نوحه‌ها و شعارهای عربی و فارسی و ترکی و اردو می‌خواندند بیش از سایرین بوده‌اند. با سقوط رژیم صدام از سال ۱۳۸۲ پیاده‌روی اربعین میلیونی شد و از اوایل دهه ۹۰ این مراسم با جمعیتی بین ۱۵ تا ۲۶ میلیون نفر برگزار می‌شود.

پژوهش‌ها نیز کارکرد‌های گوناگونی را برای این همایش فرهنگی‌‌مردمی برشمرده‌اند؛ از جمله بهره‌مندی جهان اسلام از کانون‌های معتبر برای ایجاد قدرت، ایدئولوژی برونگرا که قابلیت طرح خود را در گستره‌ی جهانی دارد، سهم قابل توجه در شبکه‌ی ارتباطات جهانی به دلیل توان تولید معنا، قلمرو جغرافیای فرهنگی وسیع که در بردارنده‌ی جمعیتی بالا است و موقعیت ژئوپلیتیک حساس و تأثیرگذار در نظام جهانی.

همچنین تعامل و تبادل فرهنگی در تمامی زمینه‌ها برای گسترش و بهبود روابط در کشورهای اسلامی و جهان تشیع و حرکت به سمت امت اسلامی، تعمیق تبادلات علمی و پژوهشی در جهت احیا و بازنشر میراث جهان‌شمول تمدن اسلامی با رویکرد پاسخگویی به اقشار متنوع مخاطبان و استفاده از فناوری‌های روزآمد و بسیج تمامی مسلمانان برای محافظت از اماکن مقدس از دیگر کارکردهای این همایش بزرگ است.{1}

این کارکردها هرکدام نوعی دیپلماسی فرهنگی به شمار می‌روند. می‌توان ارتباط دیپلماسی فرهنگی و راهپیمایی اربعین را از دو جهت بررسی کرد. یکی استفاده از دیپلماسی فرهنگی برای گسترش این آیین و دیگری استفاده از این گردهمایی جهت گسترش دیپلماسی فرهنگی.

 دیپلماسی فرهنگی و گسترش آیین اربعین

سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی جهت استفاده از دیپلماسی فرهنگی برای گسترش آیین راهپیمایی اربعین، از سال 1393 «جایزه‌ی جهانی اربعین» را راه‌اندازی کرده است. این سازمان در سال 1393 تصمیم به برگزاری مسابقه ای فراملی گرفت تا جلوه‌های این رویداد عظیم فرهنگی، دینی و بین‌المللی را به نحوی شایسته به جهانیان معرفی کند.

بر این اساس دبیرخانه جایزه جهانی اربعین در این سازمان ایجاد و نخستین دور این جایزه با موضوع عکس برگزار شد. در پی استقبال گسترده از این جایزه، در ادوار بعدی با افزوده شدن موضوعات فیلم، سفرنامه، فعالان فضای مجازی و کتاب، جایزه جهانی اربعین در ابعاد گسترده‌تری برگزار شد.

همچنین نخستین جشنواره جهانی آثار صوتی، تصویری و عکس با موضوع راهپیمایی حماسی اربعین به همت امور بین‌الملل سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران به منظور تحقق منویات مقام معظم رهبری و با هدف پاسداشت و ترویج فرهنگ اربعین حسینی از ۲۹ دی تا ۳ بهمن  ۱۳۹۹ در تهران برگزار شد.

«سوگواره بین‌المللی عبرات» نیز هر ساله پذیرای آثار هنری اربعینی شرکت‌کنندگان از سراسر جهان است. این سوگواره در هشت رشته عکس، شعر، داستان و سفرنامه، تولیدات رادیویی، فیلم کوتاه و مستند، پوستر و خوشنویسی برگزار می‌شود.

علاوه بر این‌ها قرار بود «جشنواره بین‌المللی فیلم و عکس مسیر عشق» اول آبان ماه 1396 در مشهد مقدس افتتاح و مراسم اختتامیه‌ی آن ۵ آبان ماه در کربلای معلی برگزار شود که به دلایل نامعلوم ناتمام ماند.

مردمی‌سازی دیپلماسی اربعین

اما استفاده از دیپلماسی فرهنگی جهت ترویج فرهنگ راهپیمایی اربعین تنها به برگزاری جشنواره‌های دولتی ختم نمی‌شود. گروه‌های خودجوش مردمی نیز در این امر دخیل بوده‌اند.

«انجمن اربعین اروپا» یکی از این گروه‌هاست. به گفته‌ی «علی رجبی» مدیر این انجمن قرارگاه اصلی آن در هلند است و فعالیت‌های این انجمن در 35 کشور جهان برگزار می‌شود. این قرارگاه در سال 1390 رسما در اروپا آغاز به کار کرد. هدف این انجمن تسهیل زیارت اربعین برای اروپایی‌هاست.

رجبی در گفتگو با تسنیم از عدم حمایت مسئولان از این انجمن نیز گلایه کرد و گفت: «هرساله با رایزنی‌‎هایی که با برخی نهادها و مراکز فرهنگی و مذهبی صورت می‌گرفت، عده‌‎ای از مسئولان داخل و خارج کشور وقتی متوجه چنین حرکتی در قلب اروپا آن هم به‌سوی حرم امام حسین(ع) شدند، بسیار استقبال می‌کردند و وعده‌هایی نیز برای حمایت‌های مادی و معنوی به این انجمن می‌دادند، اما کمی جلوتر یعنی وقتی زمان تحقق وعده‎‌های آنان سر رسید، حمایتی از آنان دیده نشد. با این حال و با وجود کم‌توجهی‌‎ها و کم‌لطفی‌های برخی مسئولان، ذره‌ای از انگیزه ما در این انجمن کاسته نخواهد شد و با توکل به خدا به کارمان ادامه خواهیم داد.»

رجبی همچنین در گفتگو با شبکه‌ی جام‌جم نیز گفته که درخواست‌کنندگان از سراسر دنیا می‌توانند تنها با بارگذاری تصویر پاسپورت و عکس خودشان و پرداخت هزینه در اپلیکیشن طراحی شده‌ی این انجمن به راحتی از سی فرودگاه در سراسر دنیا مستقیما وارد کشور عراق شوند.

به گزارش سایت راسخون، این انجمن اکنون به بیش از پنج هزار زائر در اروپا و آمریکا خدمت‌رسانی می‌کند. برگزاری نمایشگاه فیلم و عکس اربعین نیز از دیگر اقدامات این انجمن است که در آلمان، سوئد و چند کشور دیگر برپا شده است.

همچنین به گزارش مشرق، شیعیان آمریکایی و عراقی‌های مقیم این کشور در شهر بویز ایالت آیداهو در ایام اربعین حسینی به شکل نمادین مسیری را پیاده‌روی کردند. این اقدام به همت مؤسسه اسلامی امام حسین(ع) و با حضور بیش از 200 نفر با شعار لبیک یا حسین(ع) و لبیک یا شهید در سرمای شدید هوا برگزار شد.

شرکت‌کنندگان در این پیاده‌روی همچنین با قربانیان تروریست در سراسر جهان ابراز همدردی کرده و انزجار خود را از اعمال تروریستی داعش به نمایش گذاشتند.

دیپلماسی فرهنگی برای معرفی اربعین تنها به برگزاری همایش‌ها و و جشنواره‌های دولتی محدود نمی‌شود و استفاده از ظرفیت‌های مردمی مانند «انجمن اربعین اروپا» نیز می‌تواند به‌عنوان راهکار مورد توجه قرار گیرد. حمایت دولتی از چنین حرکت‌هایی می‌تواند در گسترش هرچه بیشتر دیپلماسی فرهنگی اربعین موثر باشد.

از طرف دیگر راهپیمایی اربعین غیر از اینکه برای معرفی نیاز به دیپلماسی فرهنگی دارد، خود نوعی دیپلماسی فرهنگی است. جمع‌ شدن مسلمانان و حتی غیرمسلمانان جهان در یک مکان مقدس و نمایش نهایت همدلی و همراهی در پذیرایی و میزبانی از یکدیگر اوج مردمی‌سازی در دیپلماسی فرهنگی را نشان می‌دهد.

به هر حال این رویداد مردمی بزرگ اگرچه بر مبنای نیروی عمومی مردم شکل می‌گیرد اما نیازمند حمایت دولت‌ها نیز است. این حمایت به برگزاری چند رویداد و جشنواره محدود نمی‌شود بلکه باید در قالب گروه‌های مردمی مشابه «انجمن اربعین اروپا» پیگیری شود. به این شکل هم از ایجاد ساختارهای اضافی و تحمیل بار کاری به دولت جلوگیری می‌شود و هم روند دیپلماسی فرهنگی در حوزه‌ی اربعین به شکل بهتری انجام می‌شود.

در صورت حمایت دولت‌ از چنین حرکت‌هایی می‌توان بعدها شاهد انجمن‌های متعددی نظیر انجمن اربعین اروپا باشیم و از این طریق دیپلماسی فرهنگی اربعین به شکل موثرتری پیش رود.

1- غیاثی، هادی، محمدرضا برزویی، و امید نصیری.(1399). «دیپلماسی فرهنگی آیین پیاده‌روی زیارت اربعین؛ ابعاد و راهبردها». مجله سیاست و روابط بین‌الملل. 4(7). 221-247