سال 2023، بیست‌ویکمین‌ اجلاس دبیرخانه ای کنگره رهبران ادیان جهانی و سنتی قزاقستان برگزار شد. در پس‌زمینه جهانی شدن چالش‌ها و تهدیدهای مدرن، این مجمع یکی از نخستین نشستهایی بود که گفت‌وگوی بین تمدنی را در سطح جهان توسعه داد.

در طول دو دهه گذشته، رهبران معنوی به وضوح نشان داده‌اند که گفتگو، درک متقابل و احترام، سه نیروی قدرتمند در تضمین همزیستی مسالمت‌آمیز همه فرهنگ‌ها و مذاهب هستند. این امر کمک قابل توجهی به موفقیت قزاقستان در ایجاد جامعه‌ای باثبات و هماهنگ که امروز در صلح با هم زندگی می‌کنند، داشته است.

نویسنده می‌گوید: در اکتبر 2023 در آستانه قزاقستان، با بولات سارسنبایف، رئیس هیئت مدیره مرکز نظربایف برای توسعه گفتگوی بین ادیان و تمدن‌ها ملاقات کردم که با گشاده‌رویی به سؤالات من پاسخ گفت.

آقای سارسنبایف به عنوان یک دیپلمات حرفه‌ای در وزارت امور خارجه قزاقستان، در پست‌های حساسی از جمله سفیر قزاقستان در هند، عراق و لبنان خدمت کرد. وی تجربیات منحصر به فرد آکادمیک، دیپلماتیک و عملی را برای گفتگوی بین ادیان و تمدن‌ها به ارمغان ‌آورده است.

در این گفتگو، بولات سارسنبایف می‌گوید که گفتگو و تماس واقعی بین مردمان ادیان مختلف، تضاد و بی‌ثباتی را به حداقل می‌رساند، امنیت ملی را تقویت می‌کند و به منافع مشترک کشورها کمک می‌کند.

این رویکرد به روابط بین‌الملل، هسته اصلی سیاست خارجی قزاقستان از زمان استقلال در سال 1991 بوده است. به این ترتیب، او از رویکردی مبتنی بر منافع ملی در دیپلماسی که ریشه در واقع‌گرایی دارد و به منافع طرفین احترام می‌گذارد، حمایت می‌کند.

وی استدلال می‌کند که باید به رهبران معنوی یک پلتفرم معنادار داده شود، زیرا آنها قطب‌نمای اخلاقی و کیفیت ضروری همدلی را به میز مذاکره می‌آورند.

وی معتقد است که به رسمیت شناختن کرامت جهانی انسان می‌تواند به روابط همکاری بیشتر میان دولت‌ها، مردمان و فرهنگ‌ها منجر شود و اطمینان دارد که مرکز توسعه گفت‌وگوی ادیان و تمدن‌ها می‌تواند نقشی کلیدی در تحقق این هدف حیاتی ایفا کند.

نظرات بیان‌شده در این گفتگو دیدگاه سارسنبایف به عنوان رئیس مرکز توسعه گفت‌و‌گوی بین ادیان و تمدن‌ها است و لزوماً مربوط به دولت قزاقستان نیست.

پیدرا: آقای سارسنبایف، از فرصتی که در اختیار بنده قرار دادید تا بتوانیم در مورد موضوع بسیار مهم «نقش گفتگوی ادیان در ایجاد درک متقابل بین مردم و تمدن‌ها» صحبت کنیم سپاسگزارم. در این راستا، قزاقستان برای چندین دهه از نیاز به بحث و تبادل نظر بیشتر در مورد موضوع حساس دین و هویت ملی حمایت کرده است.

این تعهد به گفتگو نه تنها از تجربه قزاقستان به عنوان یک جامعه چندفرهنگی، چندمذهبی و چند قومیتی، بلکه از تجربه شخصی شما در جستجوی راه‌هایی برای کاهش تنش در جامعه بین‌المللی ناشی می‌شود.

گفتگوی ما به این دلیل است که بیست‌ودومین کنگره ادیان جهانی و سنتی در سال جاری در آستانه برگزار می‌شود. کنگره با همه معیارها به ایجاد درک متقابل بین کشورها کمک کرده است، اگرچه عمق و گستره مشکلات در جهان بسیار زیاد است.همانطور که گفته شد، قزاقستان به طور منظم برخی از با نفوذترین رهبران مذهبی جهان از جمله پاپ فرانسیس، شیخ دکتر احمد آل طیب شیخ الازهر (مصر)، و بسیاری از شخصیتهای فرهنگی دیگر را به آستانه دعوت کرده است. طی 20 سال گذشته، قزاقستان توانسته است اشتیاق به کنگره رهبران ادیان جهانی و سنتی را حفظ کند. بسیاری از تلاش‌های دیگر برای انجام همین کار با شکست مواجه شده‌اند. چه چیزی باعث می‌شود که این کنگره دوسالانه در قزاقستان بیش از یک نشست دیگر برای جلب توجه جهان رقابت کند؟

آقایسارسنبایف: اولاً، دستاوردهای ما خود گویای این امر هستند. شما به تازگی تعدادی از برجسته‌ترین رهبران مذهبی جهان را که در کنگره گذشته ما شرکت کرده‌اند فهرست کرده‌اید. فهرست شرکت‌کنندگان کلیدی همچنان در حال رشد است و فعالیت‌های پس از کنگره گسترش می‌یابد. واقعیت حضور مکرر رهبران مهم دینی بهترین نشانه موفقیت ماست. با این حال، در سطح عمیق‌تر، قزاقستان درست در مرکز اوراسیا واقع شده است که تجربه بی‌سابقه‌ای از برقراری ارتباط با سایر مردم را به ما می‌دهد. شکی نیست که قزاقستان برای قرن‌ها مرکز «تعامل قومی-اجتماعی» بین فرهنگ‌ها، زبان‌ها، ادیان و سنت‌های مختلف بوده است.

ما معتقدیم که آداب و رسوم مذهبی و فرهنگی مردم یک کشور به‌ویژه در جوامع چندقومی و چندبعدی، زمانی که به درستی درک شود و مورد احترام قرار گیرد، با احساس کرامت جهانی انسان منبع وحدت است تا تضاد.

من فکر می‌کنم قبول دارید که نزاع بین مردم بیشتر از سوء‌تفاهم ناشی می‌شود تا بی‌عدالتی آشکار یا نوعی بدخواهی سازمان‌یافته. این سوء‌تفاهم بین مردم است که اغلب زمینه‌ساز درگیری می‌شود؛ این سوء‌تفاهم‌ها چیزی است که ما بیشتر علاقه‌مندیم به آن بپردازیم و به همین دلیل است که مردم به حضور در کنگره آستانه ادامه می‌دهند زیرا ما به از بین بردن موانع بین مردم کمک کرده‌ایم. این گفتگوی بهبودیافته به دنیای دیپلماسی نفوذ می‌کند.

ما می‌خواهیم تجربه قزاقستان را با دیگران به اشتراک بگذاریم. اگرچه ممکن است کلیشه‌ای به نظر برسد، اکثر مردم قزاقستان درک می‌کنند که ثبات (یا کاهش احتمال درگیری) نتیجه به رسمیت شناختن حیثیت جهانی انسان، همراه با صبر و درک جمعی نسبت به دیگران است که از داخل شروع می‌شود و باید به بالاترین سطوح حکومتی برسد.

قزاقستان همانطور که به درستی اشاره کردید، یک جامعه چندملیتی است، در طول قرن‌ها سنت‌های تمدن‌ها و مذاهب مختلف را جذب کرده است و این به رهایی از تفکر نزدیک‌بینی و ترس از دیگران کمک می‌کند. ما تلاش می‌کنیم بر مبنای روحیه مدارا و گشودگی نسبت به دیگران زندگی کنیم و  می‌خواهیم آن را با دیگران به اشتراک بگذاریم.

این رویکردی است که جواب می‌دهد. بنابراین، اصل «وحدت در تنوع» برای ما اساسی است و در هسته پیام کنگره قرار دارد. به نظر من هر کسی که ذهن بازی دارد، این ایده را دریافت می‌کند. اما باید به کار در راستای آن ادامه دهیم.

در مقابل پس‌زمینه چالش‌ها و تهدیدهای بین‌المللی که صلح را در بسیاری از نقاط جهان تضعیف می‌کند، این مرکز به کانونی برای رهبران مذهبی برای ترویج گفت‌وگوی بین تمدنی تبدیل شده است. من بر این باورم که بدون گفتگو، «دعواهای خانوادگی» به اصطلاح، بین مردم، ملت‌ها و تمدن‌ها می‌تواند به درگیری‌های شدید تبدیل شود که منجر به جابه‌جایی، رنج و مرگ شود. ما می‌خواهیم فکر کنیم که تلاش‌های ما در سال‌های گذشته در به حداقل رساندن چنین نزاعهایی کمک کرده است. به همین دلیل است که قاسم ژومارت توکایف، رئیس‌جمهور قزاقستان بی‌وقفه تکرار می‌کند که «امروز، بی‌شباهت به هیچ زمان دیگری، استفاده بهینه از پتانسیل صلح‌ساز ادیان برای متحد کردن تلاش‌های مقامات معنوی در جستجوی ثبات درازمدت، حیاتی است».

ما احساس می‌کنیم که برای رهبران دینی بسیار مهم است که به این موضوع توجه کنند و از طریق خود به عنوان یک نمونه نشان دهند که گفتگو و احترام نسبت به دیگران باید نقش بیشتری در روابط بین‌المللی ایفا کند. رهبران دینی که به طور واقع نماینده فرهنگ صلح هستند، صداهای قدرتمندی در دنیای امروز هستند. ما مطمئن هستیم که این صداها به شانس بیشتری برای همزیستی مسالمت‌آمیز میان فرهنگ‌ها و مذاهب منجر می‌شود.

پیدرا: این مساله مفهوم نظری دارد، یعنی درک و گفتگو باید ترویج شود، اما برای ایجاد اعتماد و آشتی فراتر از کلمات، سخنرانی‌ها و سمپوزیوم‌های زیبا چه پیشنهادی دارید؟

آقای سارسنبایف: این سوال خوبی است. ما قبول داریم که به قول شما فراتر رفتن از «کلمات، سخنرانی‌ها و سمپوزیوم‌های خوب» بسیار مهم است. خاطرات بی‌عدالتی‌ها (واقعی یا درک شده) دشوار است. آشتی حتی سخت‌تر است. هیچ پاسخ آسانی برای سوال شما وجود ندارد، اما ما باید به تلاش برای بخشیدن و فراموش کردن ادامه دهیم.

چگونه می‌توانیم جلو برویم؟ در محافل دیپلماتیک امروز، اجازه دهید توجه داشته باشم که رئیس‌جمهور توکایف گفته است که نیاز فوری به تقویت صدای قدرت‌های میانه و کشورهای در حال توسعه وجود دارد، یکی از جنبه‌های این امر ارائه صدای رهبران مذهبی در همه سطوح و در سراسر قاره‌ها است.

در واقع، در 11 اکتبر گذشته، در بیست‌ویکمین نشست دبیرخانه کنگره رهبران مذاهب جهانی و سنتی در آستانه، رئیس‌جمهور قزاقستان تاکید کرد: ”برای غلبه بر چالش‌های اساسی پیش روی بشریت و توسعه سیستم جدید امنیتی بین‌المللی برای این منظور، ما باید تلاش‌های جهانی را برای حمایت از صلح و ثبات متحد کنیم. از این نظر، رهبران معنوی می‌توانند نقش مهمی ایفا کنند“. وظیفه ما این است که آن چالش را زنده کنیم.

در ادامه این نشست، شرکت کنندگان بیانیه‌ای را تصویب کردند که در آن از ایده ایجاد یک جنبش جهانی جدید برای صلح به منظور ایجاد یک سیستم مستحکم امنیت بین‌المللی حمایت کردند. به عبارت دیگر، ما باید به دنبال جایگزینی برای اعمال زور در حل منازعات باشیم. پرواضح است که این مسائل زمان‌بر است، اما ما به کار روی آنها ادامه خواهیم داد.

پیدرا: منظور شما از این که ” مذاکرات توسط افراد قدرتمند کنترل می شود“  چیست؟

سارسنبایف: خوب، فکر می‌کنم متوجه منظور من شده‌اید. فقط به دور دنیا نگاه کنید و متوجه خواهید شد که تلاش‌ها برای حل مشکلات و اختلاف‌نظرها تحت سلطه کسانی است که با کوچکترین مساله تحریک‌آمیزی از زور استفاده می‌کنند. در تب‌وتاب احساسات، اغلب از ابزارهای غیراخلاقی یا نامتناسب برای حل مشکلات استفاده می‌شود. این نباید اتفاق بیفتد، خشونت در حال تبدیل شدن به یک امر عادی است و همه خواهان صلح و ثبات هستند، اما خشونت گزینه مناسبی برای حل اختلافات نیست، به خصوص زمانی که شأن و منزلت اساسی انسان نادیده گرفته شود.

پیدرا: رئیس جمهور توکایف مسئولیت قابل توجهی را به شما سپرده است. آیا قوای دیگری از دولت (به جز قوه مجریه) وجود دارد که از شما و تیم شما در مرکز حمایت کند؟

سارسنبایف: دبیرخانه کنگره که قبلاً به آن اشاره کردم، توسط مولن آشیمبایف رئیس مجلس سنای جمهوری قزاقستان اداره می‌شود. او به صراحت اعلام کرده است که متعهد به گرد هم آوردن رهبران دینی و مذهبی است که نماینده اسلام، مسیحیت، یهودیت، بودیسم، تائوئیسم، شینتوئیسم، هندوئیسم، و سایر معتقدان هستند. با همکاری وی و سایر نمایندگان مجلس، وظیفه ما برای دعوت از رهبران مذهبی، شخصیت‌های سیاسی و نمایندگان سازمان‌های بین‌المللی برای مشارکت در این تلاش‌ها تسهیل می‌شود.

در این مرحله، باید بگویم که هدف من ترویج هیچ دین یا اعتقادی نیست و باید به طور مستمر این را ثابت کنم. اگرچه ما چندین هدف داریم، اجازه دهید به چند مورد مهم اشاره کنم:

● در تلاش خود برای تعمیق گفتگو بین نمایندگان فرهنگ‌ها و مذاهب مختلف، نمایندگان رسانه‌های سکولار و مذهبی، انجمن‌های جوانان و دانشگاه‌ها را درگیر می‌کنیم. ارتباطات یک جنبه کلیدی از کار ما است.

● هدف ما توسعه فرهنگ تساهل در نتیجه درک درست (تحریف نشده و سیاست‌زدایی) از دین است که به عنوان موازنه‌ای در برابر ایدئولوژی‌های نفرت، تقابل و افراط‌گرایی عمل می‌کند.

● از طریق کار و اقدامات خود، با این فرض پذیرفته‌شده که مذهب عامل اصلی «برخورد تمدن‌ها» است، مقابله می‌کنیم. این بیشتر سیاسی کردن دین و دستکاری در الهیات و رویگردانی از واقعیت کرامت انسانی است که مسائل را پیچیده می‌کند و موقعیت‌های آتش‌زا را ایجاد می‌کند.

ما باید همچنان این پیام‌ها را به مردم بیشتری برسانیم، با درک اینکه ارتباط یک هنر است و تغییر قلب‌ها و ذهن‌ها کار آسانی نیست. اما کار ما ارزش تلاش را دارد.

پیدرا: می‌توانید در مورد اصطلاح «برخورد تمدن‌ها» که در و‌ب‌سایت شما وجود دارد توضیح دهید؟ همانطور که مشهور است، ساموئل هانتینگتون، دانشمند علوم سیاسی آمریکایی این اصطلاح را در کتاب خود با همین نام در سال 1996 ترویج کرد. به هر حال، از نظر اکثر ناظران، اصطلاح «برخورد تمدن‌ها» به این معناست که هویت فرهنگی و مذهبی مردم یک کشور منبع اصلی درگیری و جنگ بوده است.

سارسنبایف: ما باید خوش‌بین باشیم و باور داشته باشیم که از طریق آموزش و عقل سلیم و پایه‌ای محکم بر معنای یک انسان، می‌توان بهترین‌ها را در مردم نشان داد. کسانی که از دین به عنوان ابزار سیاست یا وسیله‌ای برای کسب قدرت یا بی‌ثبات کردن همسایه یا رقیب استفاده می‌کنند، باید به چالش کشیده شوند.

رویکرد ما این است که با مردم کار کنیم، توضیح دهیم، فرهنگ تفاهم را بر اساس اصل جهانی کرامت هر فردی که قبلاً ذکر کردم، ترویج کنیم. درک این نکته مهم است که دین هرگز نباید به عنوان یک سلاح استفاده شود، یعنی هرگز نباید از آن برای رسیدن به اهداف سیاسی از طریق خشونت استفاده کرد.

پیدرا: چشم انداز شما برای آینده چیست؟ و من دوست دارم اصطلاح «دیپلماسی معنوی» را که شما در گذشته به کار برده اید، درک کنم. منظور شما از این چیست و چگونه با دیدگاه کنگره مطابقت دارد؟

سارسنبایف: اجازه دهید ابتدا به بخش دوم سوال پاسخ دهم. اگر بخواهید بدانید، دیپلماسی معنوی «عمیق‌تر» از دیپلماسی «سنتی» است. بیشتر به «جنبه درونی» انسان مربوط می‌شود.

به عقیده اکثر محققان، دیپلماسی هنر وسیله‌ای است که دولت‌ها به وسیله آن امور بین‌‍المللی خود را برای حفظ منافع خود انجام می‌دهند. سپس دیپلماسی تعاملات سیاسی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی یک کشور را تسهیل می‌کند.

دیپلماسی معنوی جنبه‌های عمیق‌تری از شخصیت انسان را معرفی می‌کند که شامل مفاهیمی نظیر خیر عمومی به جای پیگیری منافع فردی و به حداکثر رساندن منفعت به قیمت از دست دادن دیگران است. به عبارت دیگر، ایده‌هایی نظیر دیپلماسی دینی، روابطی را بر اساس آرمان‌های مشترک همه مردم می‌پروراند و برقرار می‌کند.

این رویکرد ادعا و ارتباط مشترک در مورد موضوعات را به نفع صلح و ثبات تشویق می‌کند. البته در دیپلماسی معنوی، همیشه عنصر «بده و بگیر» وجود دارد، اما ایده برنده و بازنده در دنیای مادی دلسرد می‌شود، زیرا چنین رویکردی منجر به تقابل می‌شود. بنابراین، معتقدم «دیپلماسی معنوی» که غیرسیاسی و غیرایدئولوژیک است، باید نقش برجسته‌تری در روابط بین‌الملل داشته باشد.

با توجه به چشم‌انداز ما، من شما را تشویق می‌کنم که با چشم انداز کنگره برای 2023-2033 که اخیراً تصویب شده است آشنا شوید. یادآوری می‌کنم که نشست بیست‌ودوم دبیرخانه کنگره در پاییز 2024 در آستانه برگزار می‌شود. در همین حال، دبیرخانه «سفیران حسن نیت» را منصوب خواهد کرد که مأموریت آنها پیشبرد اهداف کنگره از زمان تصویب آنها تا سال 2033 خواهد بود.

با توجه به اهداف اصلی دبیرخانه کنگره و خطر اینکه کمی تکراری به نظر برسد، مایلم موارد زیر را برجسته کنم:

1. ترویج ارزش‌های اساسی معنوی و اخلاقی که جهانی و فراتر از آداب فرهنگی است. چنین ارزش‌های معنوی و اخلاقی نشان‌دهنده شالوده محکمی است که رفتار و احترام عقلانی انسانی بر آن بنا شده است.
2. گرد هم آوردن رهبران مذاهب جهانی و سنتی برای کمک به پایان دادن به برخی از اختلافات و درگیری‌ها در جهان نظیر فقر، نابرابری، بحران‌های زیست محیطی، تبعیض، بیماری‌های همه‌گیر، افراط‌گرایی، تروریسم و غیره.
3. کمک به حل تعارضات با توسل به قداست زندگی و احترام به دیگران؛ آشتی و سازش را ترویج کنند.
4. حفاظت و نگهداری از نمادها و اشیاء میراث تاریخی و فرهنگی مربوط به ادیان جهانی و سنتی.

همانطور که می‌بینید، چشم انداز توسعه بیشتر ما را تشویق می‌کند. ما توجه ویژه‌ای به برنامه‌های رهبران مذهبی جوان خواهیم داشت. افزون بر این، میان افراد مذهبی و غیرمذهبی از مذاهب، جهان‌بینی‌ها و مذاهب مختلف تعامل برقرار خواهد شد.

به عنوان مثال، معنای اصطلاحاتی نظیر «افراط‌گرایی»، «ایدئولوژی افراطی»، «مصالحه» و «خیر مشترک» در چارچوب مطالعات سنتی فلسفی و کلامی سکولار از مذاهب و جهان‌بینی‌های مختلف، بررسی خواهد شد.

پیدرا:پیش از پایان دادن به این گفتگوی جالب، می‌توانید در مورد گام‌های بعدی خود برای پیشرفت بیشتر توضیح دهید؟ قبلاً اشاره کردید که خوشبین و امیدوار هستید که کنگره در این زمان به طور جدی تأثیر بیشتری در سراسر جهان داشته باشد.

سارسنبایف: ما یک نقشه راه داریم. قبلاً اشاره کردم که نشست آتی بیست و دوم دبیرخانه کنگره در پاییز 2024 در آستانه برگزار خواهد شد. ما نه تنها از رهبران معنوی، بلکه رهبران کشورها و سازمان‌های بین‌المللی دعوت خواهیم کرد.

در این مدت، ما در حال برنامه‌ریزی برای برگزاری تعدادی رویداد در قزاقستان و خارج از کشور هستیم. اینها شامل جلسات بین‌المللی آنلاین/آفلاین، میزگردها، کنفرانس‌ها، سخنرانی‌ها، نمایشگاه‌ها، سمینارها و غیره خواهد بود.

ما ابزاری برای تقویت مشارکت‌ها و اجرای برنامه‌هایی ایجاد خواهیم کرد که بر تفکر جامعه بین‌المللی در سازمان ملل، اتحادیه اروپا و جاهای دیگر تأثیر بگذارد.

ما بر این باوریم که رهبران دینی جهان باید سهم مهم‌تری در صلح جهانی داشته باشند و برای اینکه این امر به طور مؤثر اتفاق بیفتد، باید صدای خود را بر سر میز روابط بین‌الملل به دست آورند. رهبران مذهبی می‌توانند با گسترش فرهنگ گفتگو و احترام متقابل به توقف جنگ‌ها و نزاعها کمک کنند.

منبع:

https://astanatimes.com/2023/12/diplomacy-of-spirit-in-kazakhstan/

نویسنده خاویر ام. پیدرا، متخصص در توسعه بین‌المللی و معاون سابق مدیر آسیای جنوبی و مرکزی در USAID است.

تهیه‌کننده: رایزنی فرهنگی ج.ا.ایران در آستانه قزاقستان