به گزارش روابط عمومی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی زهرا قیاسی در مقاله ای با عنوان (دیپلماسی عمومی روسیه در جامعه جهانی)اینگونه آورده است ؛

فرهنگ به عنوان یک عامل مهم و پیچیده در توسعه جهان مدرن محسوب می‌شود. برخلاف ایدئولوژی که پیش‌تر بر روابط بین‌الملل سایه افکنده بود، اکنون فرهنگ به عنوان یک مؤلفه اساسی در زندگی انسان‎ها، هم در سطح فردی و هم در زندگی اجتماعی نقشی اساسی دارد. اگر ایدئولوژی به عنوان یک محصول فکری و نظامی از دیدگاه‌ها و ارزش‌های معین، اهداف و مسیر حرکت اجتماعی را تعیین می‌کند، فرهنگ نه تنها در جریان کار فکری، بلکه در نتیجه احساسات عاطفی افراد متولد می‌شود و توسعه می‌یابد. فرهنگ شامل تعامل معنوی، زیبایی شناختی و حتی تعامل مادی و فیزیکی فرد با واقعیت پیرامونش است که تجربه این تعامل، انتقال و غنی‌سازی آن توسط هر نسل به نسل جدید شکل می‌گیرد. 

در دنیای دوقطبی پس از جنگ جهانی دوم، پیوندهای فرهنگی و نفوذ فرهنگی مستقیم یا غیرمستقیم که حاصل توسعه تعامل بین کشورها بود، اهمیت خاصی پیدا کرد، به ویژه آنکه ایالات متحده آمریکا نفوذ فرهنگی را به عنوان مهم‌ترین رکن سیاست خارجی خود در دهه‌های گذشته قرار داده بود. طبق بیانیه‌ای که در سال 2000 توسط رئیس جمهور ایالات متحده بیل کلینتون بیان شد، الویس پریسلی برنده اصلی جنگ سرد محسوب می‌شد.

افزایش چشم‌گیر علاقه به استفاده از ابزارهای فرهنگی برای رسیدن به اهداف سیاست خارجی در آغاز قرن بیست و یکم در نتیجه دور جدیدی از تنش‌ها در روابط بین‌الملل رخ داد. در کشورهایی که فعالانه‌ترین سیاست خارجی خود را دنبال می‌کردند، ارگان‌ها و سازمان‌هایی به وجود آمدند که برای تقویت دیپلماسی فرهنگی و فعالیت‌های مرتبط با آن اقدامات خود را آغاز کردند. در متن پیش رو به دنبال آن هستیم که نگاهی اجمالی به روش‌های روسیه در توسعه دیپلماسی فرهنگی داشته باشیم..

نقش فرهنگ در برنامه‌های دولت روسیه

در حال حاضر یکی از مولفه‌های مهم در سیاست داخلی و خارجی روسیه نقش فرهنگ در برنامه‌های دولت است. در سیاست خارجی این کشور، هدف دیپلماسی فرهنگی، ارتقا‌ء اهتمام به ارزش‌ها و منافع ملی در خارج از فدراسیون روسیه است. با توجه به آن که طی دهه‌های اخیر روند تخریب تصویر بین‌المللی روسیه توسط غرب در تمامی حوزه‌ها به ویژه صنعت فیلمسازی گسترش یافته است، برای مقابله با چنین روندی دولت روسیه تنها از ابزار قدرت نرم و دیپلماسی فرهنگی بهره می‌گیرد.

در آغاز دهه 2000 و روی کار آمدن ولادیمیر پوتین، وزن و نفوذ دیپلماسی فرهنگی فدراسیون روسیه چنان افزایش یافت که مفهوم جدیدی از «سیاست فرهنگی خارجی» وارد زندگی روزمره مردم شد. یک سال بعد، در سال 2001، وزیر امور خارجه ایگور ایوانوف اولین سند مفهومی در تاریخ روسیه را تصویب نمود که به دیپلماسی فرهنگی و اهمیت آن در اجرای منافع سیاست خارجی روسیه اختصاص یافته بود. این سند با نام «جهت‌های اصلی کار وزارت امور خارجه فدراسیون روسیه در مورد توسعه روابط فرهنگی بین روسیه و کشورهای خارجی» بناست وظیفه اصلی سیاست فرهنگی خارجی روسیه، شکل گیری، تقویت درک متقابل و اعتماد به کشورهای خارجی، توسعه مشارکت برابر و سودمند با سایر کشورها و مشارکت کشور در نظام همکاری‌های فرهنگی بین‌المللی را ترسیم نماید. ضمن آنکه در این سند تاکید بر انعطاف‌پذیرترین و مؤثرترین ابزارها در سازوکار فعالیت‌های مربوط به سیاست خارجی برای ایجاد تصویری مطلوب و عینی از روسیه در جهان به کار گرفته شوند. در مبانی سیاست فرهنگی دولت روسیه، مصوب 24 دسامبر 2014، رئیس جمهور فدراسیون روسیه مفهوم فرهنگ را به عنوان مجموعه‌ای از عوامل مؤثر بر حفظ، تولید و انتشار ارزش‌های معنوی تعریف می‌کند. در واقع فرهنگ به عنوان یک مفهوم ارزشی مرتبط با توسعه حوزه معنوی انسان، نظام عقاید درباره جهان، جامعه انسانی و روابط مردم در نظر گرفته می‌شود. نخبگان روسیه «سیاست خارجی فرهنگی» را مجموعه‌ای از اقدامات دولت با هدف ارتقاء ظرفیت‌های فرهنگی و بشردوستانه و گسترش روابط فرهنگی به منظور تضمین منافع ملی روسیه تعریف می‌کنند. با توجه به این تعریف، باید توجه داشت که حفظ منافع ملی هدف مورد نظر ایشان است و نه توسعه پیوندهای فرهنگی.

فرهنگ ملی و سیاست فرهنگی در حال تبدیل شدن به عناصر اساسی تامین امنیت ملی هستند، و به طور فزاینده به یکی از موضوعات پژوهش‌های علمی تبدیل شده‌اند. در استراتژی امنیت ملی فدراسیون روسیه تا سال 2020، مصوب 12 مه 2009، رئیس جمهور فدراسیون روسیه توسعه فرهنگی را به عنوان یکی از عوامل جلوگیری از تهدیدات امنیت ملی در نظر می‌گیرد. در این سند خاطرنشان شده؛ توسعه فرهنگ را می‌توان از طریق تقویت نقش دولت و بهبود مشارکت‌های عمومی و خصوصی صورت داد. همچنین لزوم استفاده از پتانسیل فرهنگی روسیه در راستای همکاری‌های ‌بین‌المللی چندجانبه مورد تایید قرار گرفته است. بنابراین این سند راهبردی، اهمیت فرهنگ را به عنوان مهم‌ترین عامل در سیاست خارجی مدرن روسیه تثبیت کرد. طبق آن، حفظ و توسعه فرهنگ به عنوان یکی از منافع ملی بلند مدت و اولویت ملی استراتژیک این کشور تعریف شده است که هدف اصلی آن می‌بایست افزایش نقش روسیه در فضای بشردوستانه و فرهنگی جهان باشد. 

لازم به ذکر است تقویت امنیت ملی با توسعه یک محیط مشترک بشردوستانه، اطلاعاتی و مخابراتی در قلمرو کشورهای عضو CIS و در مناطق مجاور آن، دارای اولویت است. حوزه‌های اصلی آن ترویج زبان روسی، حمایت، تسهیل و ارتقاء تصویر جوامع روس زبان و افزایش علاقه به زبان و فرهنگ روسی است. اقدام در این حوزه‌ها نه تنها دارای ارزش فرهنگی‌ست، بلکه از منظر امنیتی و تامین آن در فضای پساشوروی نیز حائز اهمیت است. حمایت از حقوق هموطنان از جمله زبانی، فرهنگی و آموزشی یکی از مهم‌ترین زمینه‌های سیاست خارجی روسیه به حساب می‌آید. بدین ترتیب فهرست دقیقی از جهت‌گیری‌های اصلی برای استفاده از امکانات و ظرفیت‌های فرهنگی دولت در راستای حل مهم‌ترین چالش‌های سیاست خارجی و موضوعات مرتبط با آن، در سطح نظارتی و قانونی تعیین شد. این روند در مفهوم سیاست خارجی فدراسیون روسیه که با فرمان رئیس جمهور، مورخ 30 نوامبر 2016 تصویب گردید، مجددا توسعه یافت.

نفوذ فرهنگی

آگاهی از اهمیت فرهنگ و تبادل بین فرهنگی برای گسترش نفوذ دولت در عرصه بین‌المللی به این واقعیت منجر شد که نفوذ فرهنگی به عنوان یکی از ابزارهای مؤثر در رویه سیاست خارجی مدرن روسیه تلقی شود. وزارتخانه‌های امور خارجه، ارگان‌ها و سازمان‌های زیرمجموعه به مهم‌ترین شرکت‌کنندگان و سازمان‌دهندگان فرآیندهای تعاملات فرهنگی دوجانبه و چندجانبه تبدیل شدند. 

اکنون دولت روسیه در حال انجام مجموعه‌ای از اقدامات جامع با هدف انتشار فرهنگ روسیه در خارج از کشور است. یکی از مهم‌ترین اولویت‌های سیاست خارجی و از ارکان اصلی دیپلماسی فرهنگی روسیه، حمایت از هموطنان خارج از کشور و حفظ حقوق و منافع آنان در کشور میزبان است. فدراسیون روسیه اعتقاد دارد؛ تضمین حقوق اقلیت‌های ملی یک اختیار انحصاری و یک موضوع کاملاً شخصی برای دولت‌ها نیست. دلیل اصلی چنین حمایتی آن است که دیاسپورای روسیه در خارج از این کشور بسیار گسترده؛ عددی بالغ بر27 میلیون نفر تخمین زده می‌شود که ده میلیون نفر از آنها در قلمرو کشورهای مستقل مشترک‌المنافع زندگی می‌کنند. بنابراین، مسائل مربوط به حفظ محیط فرهنگی مهاجران روس، شامل زبان روسی، امکان تحصیل به این زبان و دسترسی به رسانه‌های روسی، در استراتژی سیاست خارجی روسیه اهمیت بالایی دارد.

دردسترسی بودن رسا‌نه‌های دیداری و شنیداری روسیه در خارج از کشور یکی دیگر از ابزارهای مهم دیپلماسی فرهنگی روسیه شمرده می‌شود که به شهروندان روس این امکان را می‌دهد؛ نه تنها برنا‌مه‌ها را به زبان روسی تماشا کنند، بلکه به اطلاعات دست اول درباره کشور خود نیز دسترسی داشته باشند. تلویزیون، رادیو و نشریات چاپی برای این افراد نه تنها منبعی از داده های قابل اعتماد است، بلکه نوعی کانال ارتباطی با میهن ایشان محسوب می‌شود. 

اکنون چندین شبکه تلویزیونی روسیه پخش ماهواره‌ای را در خارج از این کشور بعهده دارند. «کانال یک - شبکه جهانی وب»، RTR-Planet ، NTV-Mir بخشی از این شبکه‌ها هستند. بسیاری از شرکت‌های تلویزیونی روسیه در چند سال گذشته به طور فعال برنامه‌های خود را در شبکه جهانی توسعه داده‌اند. 

تابستان 2015، شرکت تلویزیونی NTV برنامه تلفن همراه خود را منتشر کرد که بر روی همه سیستم عامل‌ها کار می‌کند و از طریق آن می‌توان نه تنها پخش زنده از روسیه، بلکه به آرشیو گسترده‌ای از برنامه‌های تلویزیونی این کشور دسترسی پیدا کرد. 

حضور علمی

توسعه فضای علمی و آموزشی در تحقق منافع ژئوپلیتیکی و اقتصادی روسیه از اهمیت بالایی برخوردار است. در این زمینه گسترش شعبات دانشگاه‌های روسیه در خارج از کشور، نقش ویژه‌ای را در اعطای حق تحصیل به زبان روسی برای هموطنان روس ایفا می‌کند. در حال حاضر، شعب موسسات آموزش عالی روسیه تقریباً در تمام کشورهای CIS و بالتیک فعال هستند. از جمله این دانشگاه‌ها می‌توان به «دانشگاه دولتی مسکو لامانوسوف»، «دانشگاه دولتی نفت و گاز روسیه گوبگین» و «دانشگاه دولتی اقتصاد مسکو» اشاره کرد.

توسعه دانشگاهی و حضور روسیه در خارج از کشور اجازه می دهد تا هم زمان چند مورد از وظایف سیاست خارجی خود را پیش ببرد: 

توسعه مخاطبان و حفظ زبان و فرهنگ روسی در خارج از مرزها 

تامین حق تحصیل به زبان مادری برای هموطنان 

کمک به شکل‌گیری فضای فرهنگی واحد در خارج از سرزمین مادری (شکل‌گیری کانون‌های همسو با سیاست‌های دولت در خارج از کشور).

در مجموع دولت روسیه توجه ویژه‌ای به ترویج زبان روسی در خارج از کشور دارد. ترویج این زبان، مهم‌ترین وظیفه سیاست خارجی عنوان شده است و مسئولیت اصلی را دانشگاه‌های تاسیس شده درخارج از کشور برعهده دارند. این دانشگاه‌ها در ارمنستان، بلاروس، قرقیزستان، تاجیکستان و... تاسیس شده‌اند و اکنون بیش از 16 میلیون نفر بر اساس برنامه‌هایی که مطابق با استانداردهای آموزشی روسیه تعریف شده‌اند، در این دانشگاه‌ها تحصیل می‌کنند.

آموزش اتباع دیگر کشورها

همانطور که اشاره شد صادرات آموزش روسیه یکی از مهمترین عناصر دیپلماسی فرهنگی این کشور به حساب می‌آید. روسیه از نظر تعداد شهروندان خارجی که در دانشگاه‌های این کشور تحصیل می‌کنند در رتبه هشتم جهان قرار دارد. بیشترین تعداد دانشجویان از آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین هستند. روسیه از طریق آموزش اتباع خارجی در دانشگاه‌های ملی در تلاش است تا به یکی دیگر از اهداف اصلی سیاست خارجی خود که آموزش نخبگان آینده کشورهای خارجی‌ست، دست یابد. این واقعیت است؛ یک دانشجوی خارجی که چندین سال در دانشگاه روسی و به زبان روسی تحصیل کرده است، طبیعتا ارزش‌های فرهنگی و ذهنیت روسی را به نحو بهتری درک کرده و در تعامل بیشتری با این کشور و مردمانش قرار خواهد گرفت.

در این میان، مراکز فرهنگی فدراسیون روسیه در خارج از کشور، طیف وسیعی از وظایف سیاست خارجی در حوزه دیپلماسی فرهنگی را انجام می‌دهند و به طور فعال در شکل‌گیری تصویر مثبت از دولت روسیه در خارج از کشور کمک می‌کنند. بنابراین، استراتژی فرهنگی روسیه در خارج از کشور می‌تواند دو جزء مکمل داشته باشد: 

1) ترویج «شاخص‌های فرهنگی روسیه» در بازار فرهنگی جهانی

2) مخالفت با فرهنگ مصرف‌گرایی مدرن تبلیغی از طرف غرب  

مؤلفه دیگر استراتژی فرهنگی روسیه را می‌توان در حمایت این کشور از نهاد ها و فرهنگ‌های سنتی در کشورهای شریک و از طریق راه‌اندازی یک بحث فراملی مانند «پناهگاه فرهنگی» یا «راه نجات» برای مردم جستجو کرد. برای حمایت از چنین استراتژی باید موسساتی که فرهنگ روسی را ترویج می‌کنند مورد توجه قرار داد. نتیجه‌گیری از این طرح منوط به تشکیل شبکه‌ها، ائتلاف‌ها، بسترهای گفتگو و اجرای برنامه‌های مشارکت عمومی است. معرفی فرهنگ روسی در خارج از کشور هدفمندتر از سالهای گذشته برنامه‌ریزی شده و در این بین تشکیل گروه‌های کانونی و جذب افراد همفکر از اهمیت بالایی برخوردار بوده است. امروزه روسیه دارای شبکه گسترده‌ای از موسسات دولتی و خصوصی علمی و فرهنگی در کشورهای غیر CIS است. اکنون روسیه دارای 69 مرکز علمی و فرهنگی در آسیا، اروپا، آمریکا و آفریقاست.

وظیفه اجرای سیاست همکاری‌های بین المللی بشردوستانه دولت و ترویج ایده روسیه مدرن در خارج از کشور بر عهده آژانس Rossotrudnichestvo است که تابع وزارت امور خارجه فدراسیون روسیه است. این آژانس به عنوان یک آژانس فدرال، مطابق با فرمان رئیس جمهور فدراسیون روسیه مورخ 6 سپتامبر 2008 تاسیس گردید. هدف اجرای پروژه‌هایی است که شکل‌گیری تصویری مثبت از فدراسیون روسیه در کشورهای خارجی را به دنبال داشته باشد. اجرای این وظایف به کمک 93 دفتر نمایندگی در 80 کشور جهان صورت می‌پذیرد. آژانس نقش مهمی در اجرای برنامه‌های فرهنگی مشترک ایفا می‌کند که همکاری مستقیم با مراکز علمی و فرهنگی روسیه را به دنبال دارد. این آزانس تلاش دارد تا موقعیت بین‌المللی زبانی، آموزشی و علمی روسیه را تقویت نماید، فرهنگ روسی را ترویج کند، از هموطنان خارج از کشور حمایت و میراث تاریخی و یادبودها را حفظ نماید. علاوه بر آن، وظیفه توسعه نهادهای بین‌المللی تشکیل دهنده فدراسیون روسیه را نیز بر عهده دارد.

از جمله زمینه‌های اصلی فعالیت‌های آژانس، اجرای پروژه‌هایی با هدف حمایت از زبان روسی در خارج از کشور می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: 

ترویج خدمات آموزشی روسی، کار با فارغ‌التحصیلان خارجی دانشگاه‌های روسیه و فارغ‌التحصیلان روسی از دانشگاه‌های کشورهای دیگر، کار با هموطنان خارج از کشور، حمایت‌های اطلاعاتی از برنامه‌های دولتی، کمک به توسعه بین‌المللی که سند آن در 20 آوریل 2014 به فرمان رئیس جمهور روسیه به تصویب رسید، هماهنگی برنامه‌های سفر به فدراسیون روسیه برای نمایندگان جوان محافل سیاسی، عمومی، علمی و تجاری کشورهای خارجی، کمک به توسعه دیپلماسی عمومی و... 

آژانس به عنوان بخشی از فعالیت‌های خود برای ترویج فرهنگ روسیه در جهان، پروژه‌هایی نظیر: مردم ما در فضا، روز خانواده، عشق و وفاداری، روز پیروزی، روز روسیه، ما به پوشکین احترام می‌گذاریم و.. اجرا می‌کند. 

برخی معتقدند با توجه به محتوای بصری وب سایت این آژانس، می‌توان گفت فرهنگ روسیه تنها به عنوان نوعی «سوغات» ارائه می‌شود. ساز بالالایکا، ماتریوشکا و لباس‌های محلی اغلب در عکس‌های این آژانس قابل مشاهده است؛ به گونه‌ای که گویی پاسخی به مدرنیته نمی‌دهد. 

به نظر می‌رسد با توجه به تغییر ذائقه نسل جوان، مناسب‌تر است این مدل کنار گذاشته شود و توجه بیشتری به سازمان‌های غیردولتی، رسانه‌ها، فعالان مدنی، بلاگرها و رهبران افکار عمومی نشان داد. هر پروژه می‌تواند با همکاری شرکای محلی آن اجرا شود و جامعه مدنی روسیه نیز می‌بایست فعالانه در این طرح‌ها شرکت نماید. 

ارتباط با سازمان‌های بین المللی

در مورد مشارکت دیپلماسی فرهنگی در استراتژی سیاست خارجی دولت روسیه، باید علاوه بر توجه به توافقات دوجانبه در حوزه فرهنگی، تعاملات چندجانبه این کشور را نیز مورد بررسی قرار داد. فدراسیون روسیه به عنوان یک کشور با تنوع قومی بسیار به دنبال اجرای گفت‌وگو و مشارکت بین فرهنگ‌ها، تمدن‌ها و ادیان مختلف است که برای دستیابی به اهداف تعیین‌شده در چارچوب سازمان‌های بین‌المللی و منطقه‌ای مانند سازمان ملل متحد، یونسکو، سازمان امنیت و همکاری اروپا گام‌های منسجمی برداشته است.

یکی از مهم ترین اولویت‌های سیاست خارجی روسیه در زمینه همکاری‌های بین المللی فرهنگی و بشردوستانه، گسترش تعامل با یونسکو به عنوان نوعی تریبون فکری در سیستم سازمان ملل است که در آن امکان گفتگو در مورد توسعه فرهنگ وجود دارد. اهداف و اصول عملکرد یونسکو با هدف تشکیل نظم جهانی چندقطبی و دموکراتیک، غلبه بر نفاق معنوی مردم، برابری دولت ها، احترام به یکپارچگی و تنوع فرهنگ ها در راستای حفظ ارزش ها و منافع روسیه است. این موارد دقیقا ارزش‌هایی هستند که با روی کار آمدن ولادیمیر پوتین همواره بر آنها تاکید شده است. بخصوص در حوزه بازگشت مردم به سنت‌ها و مخالفت با فرهنگ مصرف‌گرایی و بی‌اخلاقی‌های غربی، کلیسای ارتدوکس روسیه را نیز با خود همراه کرده است.

فدراسیون روسیه فعالانه با سازمان‌های بین‌المللی مختلف همکاری می‌کند. سازمان حفظ و احیای اموال فرهنگی، شورای بین‌المللی موزه‌ها، شورای بین‌المللی آرشیو، شورای بین‌المللی موسیقی، شورای بین‌المللی رقص، موسسه بین‌المللی تئاتر، انجمن بین‌المللی هنرهای زیبا، فدراسیون بین‌المللی ناشران، سازمان بهداشت جهانی، سازمان‌ها و نهادهای مربوط به سازمان ملل متحد، انجمن‌ها و سازمان‌های بین دولتی، غیر دولتی و عمومی از جمله مواردی هستند که دولت روسیه معتقد است باید با آنها که توسعه همکاری‌های فرهنگی بین المللی را ترویج می‌کنند، همکاری موثر داشت.

توسعه گردشگری

یکی از ابزارهای مهم فدراسیون روسیه در حوزه فرهنگی تا پیش از بحران اوکراین، توسعه گردشگری بوده است. طی سال‌های گذشته این کشور تلاش کرده تا به طور فعال در گسترش صنعت توریست بین‌المللی شرکت داشته باشد. روسیه در سال 2019 با چهار پله صعود موفق شد به رتبه 39 در بین140 کشور در حوزه گردشگری برسد و در سال 2021 توانست از 52 کشور جهان، گردشگر خارجی جذب کند.

در همین راستا یکی دیگر از از ابزارهای مهم دیپلماسی فرهنگی روسیه برای ایجاد چهره‌ای مثبت از این کشور حوزه ورزش بود. روسیه در نظر داشت که پیوندهای ورزشی را به عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر و موثر از استراتژی اقدام در عرصه بین‌المللی در نظر بگیرد، چراکه این حوزه می‌تواند سهم قابل توجهی در تقویت گفتگوی بین فرهنگی و ارتقاء اعتبار بین‌المللی روسیه داشته باشد.

همکاری فدراسیون روسیه با کشورهای خارجی در حوزه فرهنگی به شکل‌گیری جو مساعدی برای اجرای اهداف سیاست خارجی دولت کمک کرده است. همانطور که تجزیه و تحلیل‌ها نشان می‌دهند، استفاده از فرهنگ به عنوان ابزار سیاست خارجی روسیه به طور مؤثری مکمل حوزه‌های سیاسی و اقتصادی بوده است.

چالش‌ها

با تأکید بر اهمیت فرهنگ به عنوان وسیله ای برای تأمین منافع ملی دولت روسیه، لازم است به برخی مشکلات در این زمینه پرداخته شود. مهمترین مسئله در این حوزه، تامین منابع محدود مالی فعالیت‌ها در زمینه دیپلماسی فرهنگی در فدراسیون روسیه است، هم به دلیل محدودیت بودجه و هم به دلیل عدم وجود سنت جذب سرمایه از بنیادهای خیریه خصوصی. از همه مهمتر آنکه برای سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی در راستای ترویج دستاوردهای فرهنگی روسیه در خارج از کشور، سازوکار مشخصی وجود ندارد.

در زمینه تحولات سیاسی و مشکلات اقتصادی، نفوذ فرهنگی فدراسیون روسیه بر سایر کشورها در دهه 1990 به میزان قابل توجهی تضعیف شد، اما از اوایل دهه 2000 به تدریج رو به بهبودی نهاد. در عین حال باید توجه داشت که از جمله کاستی‌های قابل توجه در اجرای سیاست فرهنگی خارجی فدراسیون روسیه در مرحله کنونی، صرف تمرکز بر دایره محدودی از مردم آن هم به روش سنتی است. به عنوان مثال همچنان تمرکز سازمان‌ها و نهادهای مربوطه بر جذب هموطنان خارج از کشور، افراد علاقمند به فرهنگ یا زبان روسی و همچنین اجرای همکاری‌های فرهنگی و بشردوستانه عمدتاً از طریق روندهای سنتی قدیمی مانند اجرای برخی برنامه‌های مشترک، رویدادهای فرهنگی فردی، از جمله نمایشگاه‌ها، انجمن‌ها، جشنواره‌ها و کنفرانس‌هاست و نوآوری خاصی در این زمینه صورت نگرفته است.

علاوه بر موارد یاد شده، یکی از مشکلات مهم استفاده از منابع سیاست خارجی فرهنگی، سیاسی شدن شتابان فرهنگ در جهان مدرن است. فرهنگ و ورزش و علم می‌توانند پیونددهنده باشند اما در برخی موارد به عواملی برای نفاق و تقابل بین آنها تبدیل می‌شود. به عنوان مثال، فرآیندهای بازنگری در تاریخ روابط روسیه و اوکراین، تاریخ جنگ بزرگ میهنی، تخریب مکرر بناهای یادبود سربازان آزادی‌بخش شوروی در لهستان و تعدادی دیگر از رخدادها در کشورهای اروپای شرقی از جمله این موارد هستند.

باید اذعان داشت که فرهنگ به‌عنوان پدیده‌ای از زندگی اجتماعی نمی‌تواند از سیاست جدا شود، سیاستی که شرایط موجود در جامعه، دولت و ویژگی‌های تعامل بین‌دولت‌ها را تعیین می‌کند. اگر فرهنگ را کاملا جدا از سیاست در نظر بگیریم، دیگر نمی توان آن را به عنوان یکی از مؤثرترین ابزارهای نفوذ سیاست خارجی در نظر گرفت.

جمع‌بندی

فرهنگ پلی است که از طریق آن درک متقابل در روابط بین‌الملل برقرار می‌شود. هدف دیپلماسی فرهنگی می‌تواند حفظ تنوع فرهنگی دنیای مدرن باشد و از این منظر سهم روسیه بسیار قابل توجه است. روسیه می تواند تجربیات خود را به اشتراک گذاشته و دستاوردهای فرهنگی خود را دقیقاً از این مواضع انسانی ارائه دهد چرا که روسیه دارای میراث فرهنگی و دستاوردهای غنی در زمینه‌های مختلف است؛ موسیقی، نقاشی، ادبیات، معماری، هنرهای نمایشی و... از جمله این موارد محسوب می‌شوند. طبیعتاً فرهنگ روسیه با نام‌های پرآوازه‌ای همراه است که حاملان آن آثار بزرگی در این حوزه خلق کرده‌اند. فرهنگ روسی امروزه بخشی از فرهنگ جهانی است. نام های روسی اعم از یوری گاگارین، داستایوفسکی، تولستوی به خوبی در بازار فرهنگی جهانی حضور دارند و روسیه با ترویج نام و آثار ایشان در رقابت‌های فرهنگی جهانی مشارکت فعال داشته است. انتشار میراث فرهنگی در کشورهای خارجی، ترویج زبان آموزی، گسترش مبادلات فرهنگی از مهم‌ترین اولویت‌های دولت روسیه و بخشی جدایی‌ناپذیر از استراتژی سیاست خارجی آن در حوزه دیپلماسی فرهنگی بوده است.

می‌بایست این نکته را اضافه کرد که صرف تمرکز بر چنین مواردی هرگز کافی نبوده و نمی‌تواند به شکل‌گیری تصویری مطلوب از روسیه در سطح جهانی کمکی کند. نکته قابل تامل آن است که باید به انتظارات، امیدها، آرزوها، رفتارها و سبک زندگی مردم کشورهای خارجی توجه داشت و در حالت ایده‌آل، در شکل‌گیری آنها تاثیرگذار بود. به عنوان مثال زمانی، ارزش‌ها و شیوه زندگی آمریکایی برای مردم جهان مورد توجه قرار داشت و ایالات متحده موفق شد در سبک زندگی و آمال و آرزوهای مردم سراسر جهان، به شکلی تاثیر‌گذار حاضر شود اما آیا فدراسیون روسیه هم می‌تواند چنین نقشی را ایفا کند؟ مهم است که مسئولان حوزه فرهنگی روسیه به این سوالات پاسخ دهند: فرهنگ روسی چه طرح هویت‌بخشی را که خطاب به هر فرد بوده می‌تواند ارائه دهد؟ روسیه مدرن چه رویا یا ایده اصلی می‌تواند برای جهان داشته باشد ( چیزی شبیه رویای آمریکایی)؟ پاسخ به این سوالات جوهره دیپلماسی فرهنگی روسیه خواهد بود. 

آنچه در این مجال ذکر شد، مجموعه،ای از طرح،ها، اهداف و تلاشی است که دولت روسیه تا پیش از بحران اوکراین مدنظر داشته است. پس از آغاز عملیات نظامی روسیه تغییرات اساسی و عقب‌گردی جدی در دیپلماسی فرهنگی و قدرت نرم این کشور رخ داد که در گزارشی دیگر به تفصیل به این موارد اشاره خواهد شد.

اما در این بین، ایران می‌تواند الگوبرداری از روش‌های روسیه در توسعه زبان و فرهنگ خویش را در دستور کار قرار دهد. تجربه روسیه در آشناسازی، حفظ و ترویج زبان روسی بین هموطنان خارج از مرزها، برای ایجاد علاقه و ترویج زبان و فرهنگ پارسی میان نسل‌های اخیر ایرانیان خارج از کشور، می‌تواند راهگشا باشد.

منابع مورد استفاده 

ماموریت ممکن: دیپلماسی فرهنگی روسیه در جامعه جهانی

دیپلماسی فرهنگی به عنوان ابزار سیاست خارجی روسیه در مرحله کنونی

جنبه های فرهنگی سیاست خارجی فدراسیون روسیه