سعدی شیرازی (1292-1210)، شاعر، اندیشمند و اخلاق‌گرای پارسی‌زبان، یکی از برجسته‌ترین نمایندگان ادبیات کلاسیک فارسی به ‌شمار می‌آید. آثار او، به‌ویژه گلستان و بوستان، تأثیر ژرفی بر ادبیات شرق نهاده‌اند؛ تأثیری که نه‌تنها در سرزمین‌های فارسی‌زبان، بلکه در مناطق ترک‌زبان آسیای مرکزی، و به‌ویژه قزاقستان، احساس می‌شود. اگرچه سعدی فرسنگ‌ها دور از دشت‌های قزاق می‌زیسته است، لیکن فلسفه، اخلاق، سبک گزاره‌ای و تصویرهای ادبی او، به‌طرزی شگفت انگیز، با فرهنگ و جهان‌بینی مردم قزاقستان نزدیک و همخوان بوده‌اند.

در این مقاله، بررسی خواهیم کرد که چگونه آثار سعدی در فرهنگ ادبی قزاقستان نفوذ کرده و بر شعر، سنت حکایت‌پردازی، نگاه اخلاقی و ادبیات تعلیمی این کشور تأثیر گذاشته‌اند که در ذیل می‌خوانیم: 

سعدی به‌عنوان آموزگار همگانی شرق

سعدی تنها یک شاعر نیست، بلکه حکیمی فرزانه، اندیشمند مشرق‌زمین و وارث سنتی غنی از معنویت اسلامی است. آثار او به‌منزله‌ی کتابی در اخلاق، تربیت و حکمت زندگی تلقی شده‌اند؛ کتابی نه‌تنها برای فارسی‌زبانان، بلکه برای مردمانی از اقوام گوناگون ترک‌زبان. در سده‌های میانه، آثاری از این دست که سرشار از حکایات، پندها و تصاویری از خردمندی بودند و در دشت‌های آسیای مرکزی محبوبیت بسیاری یافتند؛ جایی که دانش از طریق شاعری به شاعری دیگر، منتقل می‌شد.

ترجمه‌ها و بازنویسی‌های گلستان و بوستان به زبان‌های ترکی از قرن پانزدهم و شانزدهم میلادی وجود داشته‌اند، هرچند در قزاقستان این آثار همیشه به‌صورت مکتوب در دسترس نبوده‌اند، اما آثار وی از طریق مدارس دینی، پند و اندرزهای حکما و بعدها از طریق ترجمه‌های روسی و جغتایی، راه خود را به فرهنگ محلی یافتند. بدین ترتیب، سعدی بخشی از آن سنت معنوی شد که ادبیات قزاق را تغذیه و پشتیبانی می‌کرد.

سعدی و شعر قزاقی: اشتراک در مضامین

شعر سعدی با رنگ‌مایه‌های اخلاقی و فلسفی خاصی شناخته می‌شود. او درباره‌ی عدالت، نیکوکاری، تواضع، صداقت، توجه به بینوایان، ارزش کلام و توانایی دانش سخن می‌گوید. همین ارزش‌ها نیز در سنت شعر قزاق ریشه‌ای عمیق دارند. تنها کافی است به شخصیت‌هایی چون آبای قونانبایف، بوخار ژیراو، و آسان‌قایی نگاه کنیم تا شباهت آشکار در جهان‌بینی آنان با سعدی را دریابیم.

بی‌گمان آبای قونانبایف با آثار سعدی آشنا بوده است. در «کلمات پند‌آموز» او، نه تنها ردپای فلسفه‌ی روسی و شرقی، بلکه به‌طور خاص نفوذ اندیشه‌های فارسی نیز به چشم می‌خورد. شخص آبای می‌نویسد که ادبیات شرق، به‌ویژه سعدی، حافظ و فردوسی، تأثیر بزرگی بر او داشته‌اند. او شیفته‌ی توانایی سعدی در بیان ساده و موجز مفاهیم پیچیده بود. چه در قالب شعر و چه در نوشته‌های تعلیمی‌اش، آبای پیرو سنتی است که سعدی بنیان نهاد: سخن گفتن از زندگی، اما با وقار، عمق و نور درونی.

حکایت‌های سعدی و حکمت قزاقی

یکی از فرم‌های کلیدی بیان اندیشه در آثار سعدی، حکایت است. داستانی کوتاه و آموزنده که در خود مفهومی عمیق دارد و گاه پایانی شگفت‌انگیز دارد. این فرم، تأثیر بسزایی بر سنت ادبیات شفاهی قزاق‌ها گذاشت. شعرای  قزاق، اغلب از حکایات، قصه‌ها و اندرزها برای انتقال اخلاقیات، درس‌های زندگی، و پرداختن به مسائل اجتماعی و سیاسی بهره می‌بردند.

سبک روایت سعدی الگویی شد برای حکمای قزاق: زبان ساده و درعین‌حال لطیف، تصویرهای روشن، ریشه‌دار در زندگی واقعی و درعین‌حال با هدفی والاتر. این عناصر در سنت حکایت‌پردازی قزاق بعدها در نثر مردمی و حتی در متون آموزشی مدارس دینی نیز ظهور یافتند.

سعدی در مدارس دینی و فرهنگ دینی قزاقستان

سعدی نه‌تنها شاعری ادیب، بلکه متفکری دینی نیز بود. آثار او مملو از ارجاعات به قرآن، حدیث و اخلاق اسلامی است. در قزاقستان، به‌ویژه در مناطق جنوبی نظیر طراز، ترکستان و چیمکنت، از دیرباز مدارسی دینی (مدرسه‌ها) فعال بودند که در آن‌ها آثار کلاسیک اسلامی تدریس می‌شد. سعدی یکی از نویسندگانی بود که مطالعه‌ی آثارش جزء برنامه‌های اصلی شمرده می‌شد.

آثار او به برنامه‌های درسی راه یافتند و سبک نوشتارش به عنوان نمونه‌ای برای تقلید معرفی می‌شد. بسیاری از طلاب و علمای دینی قزاقستان از گلستان برای تفسیر خطبه‌ها، اندرزها و موعظه‌هایشان بهره می‌گرفتند. افزون بر آن، گزاره‌های سعدی به‌صورت جداگانه جمع‌آوری و منتشر می‌شدند و به‌عنوان سخنان حکمت‌آمیز در میان مردم رواج می‌یافتند؛ گاه در زبان بزرگان، اساتید و فلاسفه شنیده می‌شدند.

سنت گزاره‌گویی: از سعدی تا متفکران قزاق

سعدی به‌عنوان استاد گزاره‌های حکمت‌آمیز شناخته می‌شود. سخنان کوتاه ولی ژرف او، همچون مرواریدی از حکمت شرقی درخشیده‌اند. در ادبیات و فرهنگ قزاق نیز سنتی مشابه وجود دارد: «ماقال-مَتِل» (ضرب‌المثل‌ها و پند و اندرز)، که نقشی بنیادین در زندگی روزمره و گفتمان ادبی ایفا می‌کنند. گزاره‌گویی، دقت و ایجاز بیان، ویژگی‌هایی هستند که هم در ضرب‌المثل‌های قزاق و هم در آثار بسیاری از شاعران آن دیده می‌شود.

می‌توان گفت سعدی به‌گونه‌ای کاتالیزوری برای شکوفایی اندیشه‌ی گزاره‌ای در فرهنگ قزاق، به‌ویژه در میان اقشار فرهیخته بود. گفته‌های او نقل می‌شد، با امثال محلی سنجیده می‌شد و الهام‌بخش شعرها و اندرزهای جدید قرار می‌گرفت.

سعدی و ادبیات معاصر قزاقستان

حتی امروز، در قرن بیست‌ویکم، سعدی در قزاقستان حضوری زنده دارد. آثار او به زبان‌های قزاقی و روسی ترجمه شده‌اند و در دوره‌های دانشگاهی در رشته‌های ادبیات شرقی، فلسفه‌ی اسلامی و نقد ادبی تدریس می‌شوند. برخی نویسندگان و شاعران معاصر قزاق صراحتاً به تأثیرپذیری خود از سعدی اشاره می‌کنند و او را «معلم دل» می‌دانند. در شرایط جهانی‌شدن و بازگشت علاقه به میراث معنوی شرق، آثار سعدی نقش مهمی در گفت‌وگوی فرهنگی ایفا می‌کند. اندیشه‌های او درباره‌ی صلح، احترام متقابل، عدالت و بردباری، امروزه با طنین خاصی شنیده می‌شوند؛ و قزاقستان، کشوری که در پی حفظ تعادل میان سنت و مدرنیته است، در سعدی منبعی برای حمایت و الهام می‌یابد.

بدین‌سان، می‌توان تأثیر سعدی بر فرهنگ ادبی قزاقستان را ژرف، چندلایه و پایدار دانست. از طریق مدارس دینی، سنت شفاهی و آثار اندیشمندان نوین چون آبای، آثار سعدی به تاروپود فرهنگ قزاق نفوذ یافته‌اند. سبک شعری او، مفاهیم اخلاقی، عشق به انسان و خرد درخشانش، همگی بخشی از سنت ادبی و معنوی قزاق شده‌اند. سعدی تنها، شاعر بزرگ ایران نیست، بلکه یکی از ستون‌های ناپیدا اما پرقدرت انسان‌گرایی شرقی است که شاعران، فیلسوفان و خوانندگان قزاق را الهام بخشیده و همچنان الهام می‌بخشد.

منبع:

https://massaget.kz/Qazaqstanym/saadi-buzyilmay-saktalgan-br-tl-bolsa-ol-kazak-tl-48211/

https://kazunite.com/qozqaras/08082024/16568.html

https://kk.icro.ir/Celebrities/%D0%A1%D0%B0%D0%B0%D0%B4%D0%B8-%D0%BD%D0%B5%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%82%D0%B5%D0%BD-%D3%99%D0%BB%D1%96-%D1%82%D1%96%D1%80%D1%96

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%B0%D0%B4%D0%B8

روابط عمومی و اطلاع رسانی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی